Stańczycy. Poznaj sylwetki przeciwników zbrojnej walki o niepodległość
Konserwatywni krakowscy intelektualiści dali wyraz swoim poglądom zakładając w 1866 roku czasopismo „Przegląd Polski”, będące od tego momentu ich agendą. To tam ukazał się drukiem pamflet „Teka Stańczyka”, od którego grupa zaczerpnęła swoją nazwę. Tekst programowy „Przeglądu” napisał Józef Szujski. W „Kilku prawdach z dziejów naszych. Ku rozważeniu w chwili obecnej” poszukiwał przyczyn obecnej niedoli narodu w wydarzeniach z historii. Wskazywał m.in. na zasadę „liberum veto” czy zbyt małe zaufanie do monarchii, do rządów. Najważniejsze dla zrozumienia postrzegania rzeczywistości politycznej i oczekiwań wobec niej jest zdanie, które słusznie wskazał w swojej analizie Marcin Król: „Wiecie, co znaczy stać się wolnym? Stać się wolnym to stać się zdolnym utworzyć rząd i dokonać reorganizacji społeczeństwa”.
Stańczycy sprzeciwiali się powstaniom. Warto podkreślić, że dobrze rozumieli skutki ostatniego, styczniowego zrywu, który miał miejsce krótko przed zawiązaniem się ugrupowania. Co więcej, wielu z nich aktywnie brało udział w powstaniu. Kim więc byli i co głosili? Poniżej poznasz sylwetki wybranych „stańczyków”, a więcej na temat samego ugrupowania, a także orientacji wcześniejszych i późniejszych ruchów politycznych wobec zrywów narodowych w dziejach Polski, przeczytasz w nowej książce Mirosława Maciorowskiego „Powstańcy. Marzyciele i realiści. Historia na nowo opowiedziana”.
Józef Szujski (1835-1883)
Oto jeden z czołowych działaczy zaliczanych do tzw. stańczyków. Józef Szujski był cenionym historykiem, autorem czterotomowej monografii „Dzieje Polski”, wykładowcą akademickim związanym z Uniwersytetem Jagiellońskim, ale też literatem i działaczem politycznym. Jego działalność na tym ostatnim polu objawiała się licznymi publikacjami wydawanymi po zawiązaniu się grupy stańczyków, ale też wcześniejszym, czynnym i konspiracyjnym zaangażowaniem w powstanie styczniowe. Warto jednak pokreślić, że Szujski promował inne drogi do odzyskania wolności niż walka zbrojna. Postulował on pewną formę monarchizmu, dostrzegając możliwość wypracowania wspomnianej już wcześniej „wolności” pod rządami austriackimi.
Stanisław Koźmian (1836-1922)
Stanisław Koźmian był kierownikiem teatru krakowskiego, publicystą, posłem na sejm galicyjski, a także współtwórcą „Teki Stańczyka”, czyli pamfletu politycznego, którego autorzy sprzeciwiali się polityce Polskiego Stronnictwa Demokratycznego i koncepcji powstań narodowych, na rzecz lojalizmu wobec zaborcy austriackiego. Wcześniej, podczas powstania styczniowego prowadził powstańcze biuro prasowe, a wskutek swojej działalności został aresztowany na trzy miesiące. Warto jednak podkreślić, że w późniejszym czasie jawił się jako krytyk koncepcji powstania. W książce „Rzecz o roku 1863” tłumaczył jego negatywne następstwa.
Koźmian, okiem jego biografów, był człowiekiem próżnym i przekonanym o ogromnej wadze własnych zasług. „Uwierzył, że Teka Stańczyka i jej autorzy (a nade wszystko on sam) przeobrazili mentalnie Galicję i wprowadzili ją na tory nowej kultury politycznej, której ostoję miały stanowić: umiar, rozwaga oraz rozsądek” – pisał o nim Mariusz Menz.
Stanisław Tarnowski (1837-1917)
Sylwetka kolejnego z założycieli „Przeglądu Polskiego” wiąże się z samą genezą czasopisma. Kulisy jego powstania przywołał prof. Maciej Janowski w rozmowie z Mirosławem Maciorowskim w książce „Powstańcy. Marzyciele i realiści. Historia opowiedziana na nowo”:
Ten moment opisał wiele lat później Stanisław Koźmian (1836–1922), historyk i krytyk teatralny. Wiosną 1866 r. spotkał on na rynku w Krakowie Stanisława Tarnowskiego (1837–1917), historyka literatury i publicystę, który właśnie wyszedł z więzienia za udział w powstaniu styczniowym. „Cóż poczniemy, cóż robić będziemy? – zapytał Tarnowski. – Wydawać będziemy pismo polityczne. – Dobrze, ale jak to, my dwaj? – I Szujski”.
Tarnowski był historykiem literatury, który zrobił imponującą i błyskawiczną karierę. W 1870 roku obronił doktorat, a dwa lata później pracował już na stanowisku profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie kierował Katedrą Historii Literatury Polskiej. Zajmował się jednak nie tylko nauką – był również posłem na sejm galicyjski, wcześniej związanym ze środowiskiem Hôtel Lambert.
W swojej twórczości w ramach „Przeglądu Polskiego” pisał w sposób podobny do innych stańczyków. Największe zagrożenie widział w zaborcy pruskim i rosyjskim, opowiadając się za współpracą z Austrią:
„(...) stanąć przy niej jest to być wiernym naszej narodowej myśli, naszej historii, naszej przyszłości”
Michał Bobrzyński (1849-1935)
Michał Bobrzyński był krakowskim prawnikiem i historykiem, i w obu tych dziedzinach odnosił ogromne sukcesy akademickie, ale zapamiętany został przede wszystkim dzięki swojej działalności politycznej. Warto podkreślić, że mimo związków ze środowiskiem krakowskich konserwatystów – samym stańczykom zresztą przewodził – nie bał się formułować tez sprzecznych z poglądami powszechnymi w Galicji. Najjaskrawszym tego przykładem jest jego synteza dziejów Polski, która wywołała ogromne kontrowersje, m.in. za sprawą całkiem odmiennego zapatrywania się na przyczyny upadku Polski, których w przeciwieństwie do swoich starszych kolegów nie upatrywał w błędach moralnych, czy źle pojmowanej idei wolności szlacheckiej, ale w kwestiach politycznych, ustrojowych, społecznych i ekonomicznych.
Bobrzyński zrobił imponującą karierę polityczną – był krakowskim radnym miejskim, następnie posłem na Sejm Krajowy, wiceprezydentem Rady Szkolnej Krajowej, a wreszcie namiestnikiem Galicji. Jego późniejsza kariera wykraczała poza grono stańczyków i, jak wskazał Michał Jaskólski, zakończyła się wraz z traktatem brzeskim, który stanowił de facto o końcu kariery politycznej Bobrzyńskiego.
Łatwo zauważyć, że środowisko krakowskich stańczyków było jednolite, jeśli chodzi o poglądy i koncepcję „wolności”, która musiała w swojej istocie podlegać pewnym ograniczeniom i być oparta na lojalizmie wobec Austrii. Byli to ludzie wywodzący się z elit intelektualnych, generalnie w podobnym wieku, stojący w opozycji do galicyjskiego stronnictwa demokratycznego. Ugrupowanie kilkukrotnie się przeobrażało, a w 1907 roku na jego bazie powstało Stronnictwo Prawicy Narodowej.
Powyższe sylwetki to tylko wybrana grupa krakowskich konserwatystów, których zalicza się do ugrupowania stańczyków. Kup książkę Mirosława Maciorowskiego „Powstańcy. Marzyciele i realiści. Historia opowiedziana na nowo” i odkryj historie nie tylko „antypowstańców”, ale i ludzi, których porwała idea narodowego zrywu!
Materiał powstał dzięki współpracy reklamowej z Wydawnictwem Agora
Książkę „Powstańcy. Marzyciele i realiści. Historia na nowo opowiedziana” zamówicie pod tym linkiem!
Polecamy również pozostałe książki, które Wydawnictwo Agora ma w swojej ofercie.
Bibliografia:
M. Jaskólski, Michał Hieronim Bobrzyński (1849-1935) [w:] „Złota księga Wydziału Prawa i Administracji”, Kraków 2000.
J. Kloczkowski, Tradycje polskiego konserwatyzmu, [w:] New Direction, (dostęp: 31.10.2025 r.)
M. Król, Stańczycy. Antologia myśli społecznej i politycznej konserwatystów krakowskich, Warszawa 1982.
M. Maciorowski, Powstańcy. Marzyciele i realiści. Historia na nowo opowiedziana, Warszawa 2025.
M. Menz, Stanisław Koźmian, Autobiografia, „Galicja. Studia i materiały”, nr 1, 2015, s. 397-438.
B. Szlachta, Myśl polityczna Stanisława Tarnowskiego, [w:] polskietradycje.pl, (dostęp: 31.10.2025 r.)
