Stanisław Cat-Mackiewicz – „Myśl w obcęgach” – recenzja i ocena

Wrażenia i oceny Cata na temat społeczeństwa sowieckiego

Mackiewicz przedstawia w swojej książce – w oparciu o własne obserwacje i analizy – sposób funkcjonowania społeczeństwa sowieckiego. Co warte zauważenia, jest w swoich sądach naprawdę przenikliwy i nie daje się wodzić za nos przez gospodarzy ZSRS jak inni autorzy, którzy odbyli podróż do „państwa proletariatu”. Widzi rzeczy takimi, jakie one są, nie ulegając wizjom kreowanym przez Sowietów. Przedstawia nędzę nie tylko materialną, ale także intelektualną państwa „robotniczo-chłopskiego”. Analizuje każdy ważniejszy aspekt życia zarówno przeciętnego obywatela, jak i osób specjalnie wyróżnianych.

Autor prezentuje, jak daleko sięga niedostatek materialny, co szczególnie jest widoczne w porównaniu do czasów carskich – zwłaszcza gdy chodzi o zaopatrzenie w żywność (szczególnym tego przykładem jest człowiek sprzedający na ulicy kromkę chleba). Opisuje także, kto i dlaczego został wykluczony ze społeczeństwa sowieckiego, przedstawia więc szerzej tzw. liszeńców. Pokazuje także, jak dalece zniszczono poczucie wspólnoty, więzi rodzinne i religię w tym kraju i do jakich dramatów ludzkich to prowadziło.

Cat udowadnia też, jak wielka jest skala nienawiści do komunistów i państwa przez nich stworzonego (według jego szacunków ok. 80% społeczeństwa), jak jednak słusznie zauważa, ogranicza się ona do biernych reakcji. Wartością książki jest też zestawienie wyobrażeń autora na temat państwa sowieckiego sprzed wyjazdu z ich stopniową weryfikacją podczas podróży.

Opinie i podsumowanie Andrzeja Nowaka

Dużą zaletą nowej edycji „Myśli w obcęgach” jest dołączenie do tomu opinii, jakie pojawiały się niedługo po jej wydaniu oraz podsumowanie A. Nowaka, które zamieszczono na końcu książki. Komentarze w przeważającej większości doceniają zmysł obserwacji i obiektywizm Mackiewicza. Najlepiej ujął to białoruski poeta, który przez siedem lat więziony był w sowieckim łagrze:

Nie przypuszczałem nigdy, by w tym kraju, gdzie prawda jest tak starannie przed okiem cudzoziemca ukrywana, dziennikarz polski przemierzający przestrzenie ZSRR w wygodnym ekspresie zdołał poza wystawionymi mu na każdym kroku przed oczy „dostiżinijami” ujrzeć sedno rzeczy. Zdolności obserwacyjne autora wprowadziły mnie w zdumienie.

Doskonale uzupełnia tę opinię komentarz do wydania autorstwa A. Nowaka. Umiejscawia on książkę Mackiewicza wśród innych podobnych tematycznie dzieł wydanych w tym i w późniejszym okresie, podkreślając odporność autora na złudzenia podsuwane mu przez sowieckich gospodarzy. Jest to szczególnie ważne na tle przybywających z Zachodu tzw. „fellow-travelers”, którym tej odporności zdecydowanie brakowało.

W moim przekonaniu jest to jedna z lepszych książek publicystycznych na temat życia w państwie sowieckim, jaką wydano przed II wojną światową. Zawiera opis najważniejszych zjawisk społecznych, oparty nie o zasłyszane opinie, lecz o uważne obserwacje autora.

Wydanie, jak zwykle w przypadku Universitasu, stoi na wysokim poziomie. Jedyne, czego mi brakuje w tej edycji, to brak krótkiego wstępu, który przybliżałby okoliczności wydania książki przez Mackiewicza. Nie jest to jednak zbyt wielki mankament, stąd moja wysoka ocena.

Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska