William Taubman – „Chruszczow. Człowiek i epoka” – recenzja i ocena

Biografia następcy Stalina nie jest książką przedstawiającą jedynie życie polityczne Chruszczowa i jego otoczenia. Jest przede wszystkim głębokim studium osobowości tego człowieka opartym na ogromnym materiale źródłowym w postaci zarówno archiwaliów, opracowań, jak i – co bardzo istotne – osób z jego rodziny i otoczenia. Życie rodzinne i prywatne jest tak samo integralną częścią dzieła Taubmana, jak opis podejmowanych przez Chruszczowa decyzji politycznych, ich powodów i konsekwencji. Autor przekonywająco udowadnia, jak wiele zależało od usposobienia i cech osobowościowych I Sekretarza KPZR. Nie mniej znaczący charakter miało pochodzenie Chruszczowa i jego droga życiowa, nim został aktywistą partyjnym. Dwie powyższe kategorie zajmują w recenzowanej książce wiele miejsca. W moim przekonaniu jest to zabieg słuszny, gdyż pozwala zrozumieć wiele z – na pierwszy rzut oka – zupełnie absurdalnych decyzji następcy Stalina.

Książka ma dość ciekawą konstrukcję. Pierwsze jej części, rzecz jasna, poświęcone zostały dzieciństwu i młodości Chruszczowa. Po nich przedstawiona zostaje w szerokim kontekście, co warto podkreślić, kariera partyjna bohatera dzieła. W osobnych częściach została opisana polityka wewnętrzna i zagraniczna ZSRS pod jego kierownictwem, co pozwala autorowi szeroko i szczegółowo omówić wiele aspektów poszczególnych wydarzeń z naciskiem na rolę Chruszczowa.

Chruszczow w „grach” partyjnych

Osobom sobie współczesnym Chruszczow wydawał się na pierwszy rzut oka prostym i łatwym do zmanipulowania człowiekiem. Jak wynika z opracowania Taubmana, takie postrzeganie jest błędne, o czym najlepiej mogli się przekonać towarzysze tacy jak Beria, których udało mu się pokonać w walce o schedę po Stalinie.

Początkowy okres kariery partyjnej bohatera książki stał pod znakiem jego dużej aktywności i niespożytej energii. Te dwie cechy, uzupełnione o absolutną wierność dogmatom partyjnym, pozwalały zyskiwać Chruszczowowi zaufanie i wsparcie przełożonych. Służba komunizmowi pochłaniała cały jego czas, który nie wystarczał na inne zajęcia takie jak choćby zadbanie o własne wykształcenie. Jak słusznie zauważa Taubman, Chruszczow rozmijał się z nauką nie tylko z powodu nadmiaru innych obowiązków.

Dość szybko okazało się, że poza energiczną pracą Chruszczow dobrze odnajduje się w zabiegach o coraz wyższe stanowiska i w grach partyjnych. Po pewnym czasie uzyskuje zaufanie Stalina i zostaje jednym z jego najbliższych współpracowników. Tak jak inni nie potrafi nic innego, jak być ślepo mu posłusznym. Należy, rzecz jasna, docenić słynny tajny referat Chruszczowa z XX Zjazdu, gdyż dzięki temu system komunistyczny stał się mniej represyjny. Nie można jednak nie pamiętać, że destalinizacja, jaką zapoczątkował, nie miała charakteru konsekwentnego, gdyż mogłoby się to zakończyć upadkiem samego Chruszczowa, który miał swój udział w zbrodniach Stalina.

Cały jego spryt, co świetnie przedstawia Taubman, ujawnił się w sposobie pozbawienia władzy Berii i udaremnienia pierwszej próby odsunięcia go władzy przez tzw. „grupę antypartyjną”. Oba przypadki doskonale pokazują wielką wprawę Chruszczowa w działaniach zakulisowych i wielopiętrowych intrygach.

Polityka zagraniczna, czyli sprytny ignorant

Zdobywając władzę po śmierci Stalina, Chruszczow nie miał absolutnie żadnej wiedzy na temat polityki zagranicznej. Taubman w interesujący sposób przedstawia rozterki sowieckiego przywódcy i baczne zwracanie przez niego uwagi, czy nie zostanie zlekceważony przez zachodnich przywódców i dyplomatów. Szczególnie istotne znaczenie dla niego miały kwestie prestiżowe. Autor przedstawia, jak mocno na nastrój Chruszczowa w czasie wizyt zagranicznych wpływało „odpowiednie” w jego przekonaniu przyjęcie delegacji sowieckiej z nim na czele.

Taubman szczegółowo omawia podejście następcy Stalina do państw kapitalistycznych, Chin i Jugosławii. Jego stosunek do innych państw komunistycznych został omówiony bardzo pobieżnie. Jest to o tyle uzasadnione, że szersze omówienie tych kwestii zajęłoby zbyt wiele miejsca w i tak już rozbudowanej książce.

Brak wiedzy w sferze polityki zagranicznej Chruszczow starał się nadrabiać serdecznym podejściem do poszczególnych przywódców i wielokrotnym różnorodnym blefowaniem. Jak wynika z analizy Taubmana, częściej kończyło się to porażką niż sukcesem. Widać to szczególnie w sferach, na których szczególnie mu zależało. Poniósł klęski w polityce wobec Chin i Jugosławii. Nie inaczej było, jeśli chodzi o „zachodnich imperialistów”, a szczególnie o stosunki z USA, które ze wszystkich kierunków polityki zagranicznej Chruszczowa zostały, rzecz jasna, przedstawione najszerzej.

Upadek

Symptomy słabnięcia pozycji Chruszczowa można zaobserwować już od roku 1960, a w pełni ujawniły się w 1962 roku. Następca Stalina popełniał, szczególnie w przekonaniu wysokich dygnitarzy partyjnych, wiele istotnych błędów. Dotyczy to zarówno polityki wewnętrznej jak i zagranicznej. Jeśli chodzi o tę pierwszą, formułował wiele pomysłów, które szkodziły wpływowym grupom osób w państwie sowieckim. Znacząca redukcja liczebności wojska spowodowała niezadowolenie oficerów i dygnitarzy partyjnych opowiadających się za konfrontacją z państwami zachodnimi. Zmiany, jakie wprowadzał w funkcjonowaniu partii, a przede wszystkim ograniczenie kompetencji krajowych bonzów, ściągnęły na niego atak właściwie wszystkich czołowych dygnitarzy.

Spiskowcy okazali się skuteczni i dość łatwo udało im się pozbawić stanowisk Chruszczowa, który właściwie nie stawiał oporu. Wykorzystano jego błędy i brak konsekwencji w prowadzeniu polityki w wielu strefach, co przysparzało mu wrogów wśród dygnitarzy zarówno z grupy „liberalnej” jak i „konserwatywnej”. Po odebraniu mu władzy pozwolono mu prowadzić spokojne życie na daczy, jednak co jakiś czas nowe władze partyjne przypominały Chruszczowowi o swoim istnieniu (szczególnie gdy dowiedziano się, że pracuje on nad pamiętnikiem).

Ocena

Książce W. Taubmana z pewnością należy się wysoka ocena. Jest bowiem pierwszą tak drobiazgową i przedstawioną w szerokim kontekście biografią następcy Stalina.

Publikacja zawiera olbrzymią ilość informacji na temat Chruszczowa i ZSRS pod jego rządami, jest również wnikliwym studium psychologicznym postaci. Momentami widać pewien podziw dla zaradności bohatera książki, nie przekracza on jednak pewnego poziomu, co pozwala nam zobaczyć, jaki był człowiek, który rozpętał kryzys kubański. Taubman kilkukrotnie popełnia błędy, przedstawiając kontekst historyczny. Szczególnie dla polskiego czytelnika irytujące muszą być błędne uproszczenia, jakich nie uniknął autor, opisując pewne fakty z naszej historii. W moim przekonaniu można by ewentualnie poszerzyć opis podejścia Chruszczowa do innych państw bloku komunistycznego poza Chinami i Jugosławią.

Opracowanie autorstwa amerykańskiego politologa zostało ładnie wydane i uzupełnione o uwagi wydawcy, które korygują pewne ewidentne błędy autora. Publikacja obfituje również w zdjęcia z prywatnych zbiorów rodziny Chruszczowa. Sporym, w moim przekonaniu, mankamentem jest umieszczenie przypisów na końcu książki, co jest dosyć dużym utrudnieniem w lekturze. Warty zauważenia i podkreślenia jest natomiast fakt, iż książkę Taubmana czyta się bardzo przyjemnie ze względu na walory literackie i styl opisu.

Redakcja: Agnieszka Kowalska

Korekta: Justyna Piątek