Władysław II Jagiełło – litewski niedźwiedź na tronie
Modlący się Władysław Jagiełło, fragment fresku z Kaplicy Świętej Trójcy w Lublinie, 1418 rok (domena publiczna). Władysław Jagiełło przyszedł na świat na Litwie, jako syn księcia Olgierda Giedyminowicza i twerskiej księżniczki Julianny. Data jego narodzin od jakiegoś czasu jest wśród historyków kwestią sporną. Do niedawna powszechnie uznawany był rok 1352, co czyniło Jagiełłę drugim dzieckiem pary. Obecnie za bardziej prawdopodobne uważane są narodziny w okolicach lat 1362-1363 (jako szóstego lub ósmego dziecka), choć część badaczy nadal broni starszej koncepcji. Niezależnie jednak od przyjętej daty urodzenia, to właśnie jemu ojciec pragnął zapewnić następstwo tronu. Nie było to jednak takie proste – na Litwie Olgierd sprawował formalną dwuwładzę razem ze swoim bratem Kiejstutem. I choć to Olgierd był wielkim księciem litewskim, to jednak sukcesja nie była tu oczywista.
Władysław Jagiełło kontra Witold – zwycięzca jest tylko jeden
O dziwo, po śmierci Olgierda w maju 1377 roku Kiejstut uznał nastoletniego Jagiełłę za wielkiego księcia litewskiego (choć ten znalazł się pod formalną opieką bardziej doświadczonego stryja), sytuacja międzynarodowa nie pozwalała bowiem na konflikt wewnętrzny. Ziemie litewskie najechane zostały przez połączone wojska polsko-węgierskie pod wodzą Ludwika Węgierskiego, który postanowił wykorzystać zamieszanie po śmierci starego wielkiego księcia i wziąć odwet za wcześniejszy najazd Kiejstuta.
Zgoda szybko ustąpiła jednak kłótniom, między innymi o kierunek działań wojennych. A co ważniejsze – rozpoczęła się otwarta rywalizacja o tytuł wielkoksiążęcy. Obaj pretendenci zwrócili się do Krzyżaków z prośbą o pomoc w swojej sprawie. Obaj w zamian proponowali oddanie Żmudzi – terytorium, które połączyłoby Prusy z Inflantami. Krzyżacy jednak nie zamierzali wspierać żadnej ze stron, umiejętnie rozgrywając sytuację i szczując oponentów wzajemnie na siebie. Wreszcie doszło do walk, w których początkowo górę wydawał się brać Kiejstut. Zaskoczył on Jagiełłę w październiku 1381 roku w Wilnie i pozbawił go władzy. Jednak ten z pomocą wileńskich mieszczan dokonał przewrotu i w 1382 roku wojska obu kandydatów do tronu stanęły naprzeciw siebie.
Aby pokonać przeciwnika, Władysław uciekł się do zwykłego oszustwa: sprawiał wrażenie, że dąży do porozumienia i mówił, że nie chce rozlewu krwi w bratobójczych walkach. Zaproponował rozmowy, dając Kiejstutowi oraz towarzyszącemu mu synowi Witoldowi gwarancję nietykalności. Gdy jednak ci przybyli do jego obozu, kazał ich pojmać i uwięzić na zamku w Krewie. Po pięciu dniach Kiejstut zostaje uduszony – oficjalnie w niewyjaśnionych okolicznościach. Witoldowi udało się jednak zbiec w kobiecym przebraniu, dostarczonym mu przez służki jego żony. Stamtąd postanowił udać się do Krzyżaków. Opisujący historię Władysława Jagiełły Jan Długosz stanął tu przed nie lada wyzwaniem – władca Polski musiał być przecież prawy i szlachetny, a Władysław nie przebierał w środkach od początku swojej politycznej kariery.
Kiejstut i Witold więźniami Jagiełły (aut. Wojciech Gerson, 1873 rok, domena publiczna). Chrzest lub zagłada
Jagiełło uzyskał wreszcie niezależność. Nie oznaczało to jednak wcale końca problemów. Rozległe na 500 tysięcy kilometrów kwadratowych państwo, rozciągające się od Bałtyku po Morze Czarne, w dodatku zacofane administracyjnie i infrastrukturalnie, stanowiło byt ciężki w zarządzaniu. Większą część poddanych stanowili prawosławni Rusini, a nie wyznający religię przodków Litwini. Co więcej, w kontakcie z kulturą ruską Litwini łatwo zostawali zdominowani i przechodzili na prawosławie. Państwu litewskiemu, oprócz zaniku własnej tożsamości, zagrażały również kolejne wojny domowe – Witold przeżył, a oprócz niego w kolejce do tronu czekali jeszcze inni synowie Kiejstuta, nie mówiąc już o dziesięciu braciach samego Jagiełły. Z kolei z zewnątrz niebezpieczeństwo stanowili Krzyżacy oraz rosnące w siłę państwo moskiewskie Dymitra Dońskiego. Jagiełło zdawał sobie sprawę, że aby ugruntować swoją pozycję na arenie międzynarodowej i zachować niezależność musi schrystianizować państwo. Pytanie brzmiało – z czyjej ręki warto przyjąć chrzest?
Krzyżacy odpadali w przedbiegach, ze względu na długie tradycje zatargów z Litwą – do takiego kroku nie udałoby się przekonać społeczeństwa. Drugą możliwością był chrzest w obrządku wschodnim z ręki Dymitra Dońskiego. Jagiełło rozważał nawet ślub z jego córką, jednak warunki postawione przez władcę Moskwy były zaporowe. W proponowanym układzie znajdował się zapis mówiący o tym, że Litwin „będzie słuchał poleceń i rad księcia moskiewskiego”. Oznaczało to właściwie utratę suwerenności, a na dodatek chrzest z ręki schizmatyków nie zostałby uznany na zachodzie. Na horyzoncie świtała jednak kolejna szansa...
Polska i Wielkie Księstwo Litewskie w czasie panowania Władysława Jagiełły (aut. Poznaniak, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0). Litwy już nie ma?
W wyniku dawniejszego układu z Ludwikiem Węgierskim na tronie Polski zasiadła jego córka Jadwiga Andegaweńska. Polskie prawo nie przewidywało możliwości panowania królowej, stąd formalnie tytułowano ją... królem. W praktyce jednak wiadomym było, że władcą Polski zostanie ten, kogo możni zaakceptują jako męża Jadwigi. Dziś nie wiadomo, kto zainicjował zbliżenie polsko-litewskie, nie wiemy też, czy był to pomysł dłużej rozważany, czy jedynie wyczucie chwili. Przypuszcza się, że pierwsze rozmowy na ten temat prowadzono przy okazji ceremonii koronacyjnej Jadwigi w październiku 1384 roku, choć już w wydanym w 1383 roku przywileju dla kupców lubelskich Jagiełło nazwał ich „naszymi kochanymi mieszczanami”. Niemniej rozmowy przyniosły rezultat, gdyż już w styczniu 1385 roku poselstwo Jagiełły prosiło w Polsce o rękę Jadwigi, a w marcu posłańcy z Polski i Litwy wspólnie prosili o zgodę na ślub jej matkę, królową węgierską.
Artykuł inspirowany książką Beaty Maciejewskiej i Mirosława Maciorowskiego „Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana”. Dowiedz się więcej! :
Wielki książę litewski Witold (aut. Jan Matejko, 1866 rok, domena publiczna). 14 sierpnia tego samego roku w Krewie podpisano akt, który przesądzał o przyszłości Polski, Litwy oraz samego Jagiełły. Wbrew obiegowej opinii nowo zawarta unia personalna nie wzbudziła wcale zachwytu na Litwie. Problemem było użyte w dokumencie słowo applicae, oznaczające dosłownie „przyłączenie”. Miało ono regulować nowe stosunki Polski z Litwą. Polacy traktowali je jako zgodę na aneksję Wielkiego Księstwa, jednak bojarzy prawdopodobnie nie od razu zrozumieli jego znaczenie. Gdy przyjechali z hołdami do Władysława Jagiełły, kazano im przysięgać wierność także Koronie Królestwa Polskiego. Zaczęli więc zadawać sobie pytanie, czy Litwa przestała istnieć. Uważali, że ich suwerenne państwo zostało przez Jagiełłę sprzedane sąsiadowi w zamian za koronę, a Polacy pozbawiają ich wolności.
Takie nastroje wykorzystał Witold, który z pomocą Krzyżaków zbuntował się i wywołał kolejną wojnę domową. W 1392 roku podpisano ugodę, na mocy której Jagiełło akceptował Witolda jako swojego namiestnika. Ten wkrótce zaczął tytułować się wielkim księciem litewskim i uważać się za niezależnego władcę. Bezpośrednie wcielenie Litwy do Polski nie powiodło się, a Władysław Jagiełło miał teraz za swoją formalną „prawą rękę” na Litwie człowieka, któremu dawniej w wyniku niehonorowej intrygi zabił ojca.
Nowe porządki
Nie oznaczało to jednak całkowitego zaprzepaszczenia układu z Krewa. W 1401 roku Witold został uznany przez Polaków jako wielki książę litewski, jednak polityka jego i Jagiełły miała być wspólna. Potwierdzano to później jeszcze w 1413 roku w Horodle i w 1432 roku w Grodnie. Tymczasem Władysław Jagiełło miał przed sobą problemy związane z panowaniem w Koronie. Różniło się ono zasadniczo od tego, do czego przywykł na Litwie. Tutaj musiał liczyć się z prawem spisanym, radą królewską i zjazdami rycerstwa. Nie mógł dobrowolnie skazywać na śmierć i decydować o małżeństwach. Co więcej – wprowadzająca go na tron elita chętniej widziałaby go w roli marionetki w swoich rękach, niż samodzielnego władcy. Postrzegano go początkowo jako niezaradnego dzikusa, który miał wiele szczęścia, że został mężem Jadwigi. Przymawiano mu nawet, że jest owłosiony jak niedźwiedź.
Pieczęć majestatyczna Władysława Jagiełły (fot. Lestat (Jan Mehlich), opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Na początku jego panowania otoczenie nie wiedziało jeszcze, że nowy władca jest wytrawnym politykiem i szybko zaprowadzi swoje porządki. Jagiełło na nowym dworze potrzebował popleczników. Postanowił więc stworzyć własną elitę, która byłaby przeciwwagą dla dotychczasowej. Średniozamożnych posłów, którzy uzgadniali z nim warunki małżeństwa obdarował licznymi nadaniami, czyniąc ich lojalnymi mu możnowładcami. Z narzuconej mu kancelarii wybierał pojedynczych duchownych, którzy za jego wstawiennictwem otrzymywali wysokie godności kościelne. Nie negował dawnych możnych, jednak teraz miał kontrkandydatów na ważne stanowiska w państwie oraz silne, wspierające go stronnictwo. A to skutecznie wiązało ręce marzących o podporządkowaniu sobie króla.
Wykorzystać chwilę
W polityce zagranicznej król również wykazywał się niemałym wyczuciem, mimo że okoliczności nie zawsze mu sprzyjały. Pierwszą i najpilniejszą kwestią było zagrożenie ze strony Krzyżaków, wspólne dla Polski i Litwy, które łączył układ sojuszniczy oraz osoba Jagiełły, postrzegającego siebie jako zwierzchnika Witolda. Ten ostatni, w wyniku przegranej wojny w 1404 roku zmuszony był oddać zakonnikom obiecywaną już dawniej Żmudź, jednocześnie potajemnie podburzył miejscową ludność, co doprowadziło do wybuchu powstania. Oszukani Krzyżacy chcieli wziąć odwet na Witoldzie, ale nie na rękę był im otwarty konflikt z Polską. Zapewniali Jagiełłę, że chcą pozostać z Polakami w przyjaźni, a Żmudź to kwestia jedynie litewsko-krzyżacka. Polskie poselstwo odpowiedziało jednak, że atak na Litwę będzie oznaczać wojnę z Koroną.
Grunwald (aut. Wojciech Kossak, 1931 rok, domena publiczna). W efekcie doszło do słynnej batalii pod Grunwaldem w 1410 roku. Niecałe dwa tygodnie przed nią wykonano śmiały manewr, który być może zadecydował o późniejszym losie wojny – w Kozienicach, w całkowitej tajemnicy przed wrogiem, z płaskodennych łodzi utworzono półkilometrowy most. Dzięki tej konstrukcji wojska Polaków i Litwinów były w stanie sprawnie się połączyć, by niedługo później stawić czoła siłom krzyżackim. Po zwycięskiej bitwie nie udało się jednak zdobyć Malborka, a wojnę zakończył zawarty w 1411 roku I pokój toruński. Mimo, że przeciwnik nie został unicestwiony, to jednak jego potęga została rozbita. Od południa jeszcze w 1410 roku Małopolskę najechał sprzymierzony z Krzyżakami Zygmunt Luksemburski. Najazd zakończył się jednak fiaskiem, a w 1412 roku doszło do rozmów węgierskiego monarchy z Jagiełłą w Lubowli.
Artykuł inspirowany książką Beaty Maciejewskiej i Mirosława Maciorowskiego „Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana”. Dowiedz się więcej! :
Polityczne szachy
Zygmunt Luksemburski rozstrzyga spór polsko-krzyżacki, miniatura z XV-wiecznej kroniki (domena publiczna). Luksemburczyk nie tylko podpisał sojusz z królem Polski, ale w zamian za stosunkowo niewielką sumę 37 tysięcy kop groszy zgodził się oddać trzynaście bogatych miast spiskich, które pozostały w Koronie do 1768 roku. Nowy sojusznik okazał się jednak fałszywy. Pokłosiem Grunwaldu był również polsko-krzyżacki spór o Pomorze. Zygmunt Luksemburski, będąc już sojusznikiem Polaków, został zaakceptowany przez obie strony jako arbiter, jednak jego wyrok nie przekraczał zasadniczo ustaleń pokoju toruńskiego. Według Długosza spokojny zwykle Jagiełło wpadł w szał, gdy dowiedział się, że Zygmunt wystawił go do wiatru.
Gdy w 1419 roku bezpotomnie umarł czeski król Wacław IV, stworzyły się kolejne możliwości działania. Jego prawowitym następcą powinien był zostać przyrodni brat – Zygmunt Luksemburski. Czeskim husytom ta kandydatura jednak nie odpowiadała, uważali oni bowiem Zygmunta za oszusta, który zabił Jana Husa, mimo iż kaznodzieja otrzymał od władcy list żelazny. Zaproponowali więc czeski tron właśnie Jagielle. Kłopotliwa politycznie i w rzeczywistości mało realna propozycja objęcia władzy w Czechach z rąk heretyków była jednocześnie świetnym narzędziem nacisku na Zygmunta. Wiedział on, że polski król może być dla niego poważnym problemem. Jagiełło odwlekał podjęcie decyzji, by ostatecznie zadecydować potajemnie, że koronę obejmie Witold. Gdy namiestnik wielkiego księcia przyjechał do Czech, w Europie wybuchło oburzenie. Jagiełło tymczasem wszystkiego się wyparł, mówiąc że Witold działał samowolnie.
Wabik na władcę Węgier podziałał – stał się chętniejszy do rewizji swojego wyroku. Okazało się to jednak niepotrzebne. W międzyczasie prowadzono równoległe rozmowy z Krzyżakami, a wobec ich fiaska w 1422 roku ponownie zaatakowano Zakon. Polacy spustoszyli krzyżackie ziemie, a nowo zawarty korzystniejszy traktat sprawiał, że wyrok Zygmunta nie miał już znaczenia. Władysław Jagiełło znów był górą.
Małżeństwa, miłości i zdrady
Jadwiga Andegaweńska (aut. Marcello Bacciarelli, między 1768 a 1771 rokiem, domena publiczna). Pierwszy z Jagiellonów był żonaty cztery razy, przy czym prawie wszystkie z jego żon posądzano o zdrady. Jadwiga, zanim poślubiła Władysława, była już zaręczona z Wilhelmem Habsburskim. Ten miał przed ślubem Jagiełły przyjechać nawet do Krakowa i według plotek potajemnie spotykać się z Jadwigą, która to podobno miała go miłować. Według jednej z nieprawdopodobnych historii dziewczynka miała nawet podjąć próby ucieczki z zamku przy pomocy siekiery! Małżonkowie, różniący się znacząco wiekiem, nie byli ze sobą raczej szczęśliwi.
Gdy w 1399 roku niemal równocześnie zmarły Jadwiga i ich nowo narodzona córka Elżbieta, Jagiełło chciał opuścić Polskę, gdzie panował tylko dzięki elekcji. Dwór, który zdążył się poznać na jego skuteczności namówił go jednak do pozostania w kraju. Drugą żoną monarchy została Anna Cylejska. Król miał podobno być bardzo rozczarowany jej urodą, gdy pojawiła się na jego dworze – posłańcy obiecywali mu piękną kobietę, tymczasem Anna była według przekazów brzydka. Za karę oddalił ich nawet z dworu. Z tego związku Jagielle urodziła się córka Jadwiga. Również Annę posądzano o niewierność, choć zapewne głównie po to, aby zaszkodzić jej mężowi.
Po jej śmierci w 1416 roku Jagiełło niedługo później ożenił się z wybraną przez siebie Elżbietą Granowską. Miał się w niej podobno zakochać od pierwszego wejrzenia, choć była już kobietą „po przejściach” i w dodatku nie z książęcego rodu. Gdy możni nie chcieli zgodzić się na to małżeństwo zagroził im nawet, że ożeni się z nią bez ich zgody i wyjedzie na Litwę. Dopiął swego, na szczęście bez abdykacji, lecz ku wielkiemu oburzeniu otoczenia. Podkanclerzy królewski w swoim paszkwilu nazwał ją nawet „świnią, wyczerpaną wieloma połogami”, która „oszukała lwa”. Stracił zresztą za to posadę. Małżeństwo to było bezdzietne, a po trzech latach, w 1420 roku, Elżbieta zmarła w wyniku choroby płuc.
Władysław Jagiełło, wizerunek z katedry wawelskiej, II poł. XV wieku (domena publiczna). Ostatni związek z poślubioną w 1422 roku Sonką Holszańską był czysto pragmatyczny – Jagiełło potrzebował wreszcie męskiego potomka. Urodziło im się trzech synów – Władysław, Kazimierz oraz drugi Kazimierz, który jednak zmarł. Na tle dużej różnicy wieku małżonków powstały kolejne podejrzenia zdrady, podważające nawet prawość potomków. Jagiełło jednak skutecznie rozprawił się z powątpiewającymi dworzanami. Spokojny o następców tronu król zmarł 1 czerwca 1434 roku, według kroniki na skutek przeziębienia, którego nabawił się słuchając wczesnym rankiem śpiewu słowików. O szczegółach jego panowania, a także innych polskich monarchach, więcej dowiecie się zaś z wydanej niedawno publikacji Beaty Maciejewskiej i Mirosława Maciorowskiego pt. Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana.
Bibliografia:
- Długosz Jan, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, PWN, Warszawa 2010.
- Krzyżaniakowa Jadwiga, Jerzy Ochmański, Władysław II Jagiełło, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2006.
- Maciorowski Mirosław, Beata Maciejewska, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Agora, Warszawa 2018.
- Tęgowski Jan, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, Wydawnictwo Historyczne, Wrocław 1999.
