Oskar Flatt – pierwszy dziejopis Łodzi

Zobacz także:

• Łódź 1820–1914 – miasto i jego mieszkańcy
• W walce ze stereotypami. Zdrowie i higiena kobiet w kalendarzach Lucyny Ćwierczakiewiczowej

Oskar Aleksander był najstarszym dzieckiem Bogumiła Flatta i Wilhelminy z Schirmerów. Państwo Flatt mieli jeszcze dwie córki: Elwirę i Malwinę. Oskar urodził się 6 listopada 1828 r. w Siedlcach (pogląd, iż miało to miejsce w 1822 r. jest dziś odrzucany przez większość badaczy), gdzie jego ojciec pracował jako zastępca profesora w Szkole Wydziałowej. W Piotrkowie znalazł się, gdy Bogumił Flatt został przeniesiony na etat profesora w nowo otwartym Gimnazjum Wojewódzkim. Tutaj też w 1837 r. Oskar rozpoczął swoją edukację, którą kontynuował podczas siedmioletniego kursu nauk, zwieńczonego dobrym świadectwem oraz srebrnym medalem za napisaną w języku rosyjskim rozprawę. Kolejnym etapem jego życia było rozpoczęcie służby cywilnej. Przez półtora roku odbywał aplikację w wydziałach Komisji Rządowej Wojny, która w późniejszym czasie uległa rozwiązaniu. Wówczas Flatt został kancelistą Rządu Gubernialnego Warszawskiego. Po zdaniu obowiązkowego egzaminu z języka rosyjskiego mianowano go pomocnikiem archiwisty Wydziału Policyjnego tegoż rządu. Następnie awansował na stanowisko rachmistrza, a potem adiunkta. W 1861 r. został mianowany urzędnikiem do szczególnych poruczeń przy gubernatorze cywilnym warszawskim. Kierował również oddziałem interesów włościańskich przy Wydziale Administracyjnym.

Fabryka Poznańskiego w Łodzi, wzniesiona w latach 1872-1892 (domena publiczna)

Oskar nie skupiał się wyłącznie na obowiązkach zawodowych. Z racji pełnionych funkcji miał okazję dużo podróżować. To najprawdopodobniej wyzwoliło w nim pasję krajoznawczą. Z kolei zamiłowanie do historii i pisania zaszczepił mu stryj Jerzy Beniamin Flatt (1768-1860), agronom i działacz oświatowy, założyciel i dyrektor Instytutu Agronomicznego w Marymoncie pod Warszawą, oraz autor wydanego w 1809 r. popularnego „Opisu Księstwa Warszawskiego”.

Opisy różnych miejsc, relacje z wydarzeń, w których brał udział, publikował na łamach prasy. Zadebiutował w lutym 1848 r. w „Gazecie Codziennej”, której od tego czasu pozostawał stałym współpracownikiem. W późniejszym czasie pisywał również do innych czasopism. Jego teksty pojawiały się w: „Tygodniku Ilustrowanym”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Księdze Świata”, „Kurierze Warszawskim”, „Rocznikach Gospodarstwa Krajowego”, „Zwiastunie Ewangelicznym”. Publikowane artykuły odnosiły do współczesnych wydarzeń. Nie pomijał również zagadnień politycznych. W swoich relacjach odnotowywał ważniejsze wydarzenia kulturalne i naukowe, w których przyszło mu uczestniczyć, czyli m.in.: jarmarku i dwóch wystaw rolniczych w Łowiczu, i Lublinie. Flatt przesyłał także korespondencje m.in. z Piotrkowa i Łodzi. Na łamach XIX-wiecznych magazynów zamieścił wspomnienia z podróży m.in.:. na Mazowsze, do Imbramowic, w Góry Świętokrzyskie oraz w Lubelskie i Poznańskie. Jako ciekawostkę można przytoczyć historię jednego z artykułów Flatta, który został przywłaszczony przez Ludwika Tripplina (1814-1866), wydawcę i redaktora. Książka „Góra Kalwarya czyli Nowe Jeruzalem, położona dziś w guberni warszawskiej, obwodzie warszawskim, powiecie czerskim. Opis historyczno-statystyczny” (1854), bo o niej mowa, została wydana jako odbitka z „Gazety Codziennej”.

W obrębie jego zainteresowań znalazły się również technika i przemysł. Flatt był zapalonym krajoznawcą, „wielbicielem swojszczyzny”, pozostającym pod wpływem literatury okresu romantycznego. Nie stanowiło to jednak przeszkody w twardym stąpaniu po ziemi, ponieważ jednocześnie fascynował go postęp w technice i nauce. Opisał np. zakłady i budowę drogi żelaznej. 7 września 1865 r. został naczelnikiem kancelarii Rady Zarządzającej Towarzystwa Drogi Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej.

Pierwszy kronikarz przemysłu

W 1853 r. ukazała się praca „Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym”. To ona przyniosła mu sławę i miano pierwszego kronikarza przemysłu łódzkiego i polskiego. Jako ciekawostkę można dodać, że jednocześnie zostały w niej zamieszczone pierwsze widoki Łodzi.

Plan Łodzi autorstwa Oskara Flatta (domena publiczna)

W 1850 r. w dodatku do „Gazety Codziennej” – „Gazecie Rolniczej, Przemysłowej i Handlowej”, ukazał się wydany później w odbitce „Opis Piotrkowa Trybunalskiego pod względem historycznym i statystycznym”. Zaś w 1854 r. w „Kalendarzu Astronomiczno-Gospodarskim na rok zwyczajny 1854” znalazł się ponownie dotyczący Piotrkowa tekst Flatta, noszący tytuł „Piotrków dziś i przed dwudziestu laty”. Wszystkie trzy prace, dwie monografie Piotrkowa i Łodzi, posiadały w znacznej mierze reportażowy charakter. Autor podróżując opisywał to co widział począwszy od krajobrazu, a skończywszy na demografii.

„Opis Piotrkowa Trybunalskiego pod względem historycznym i statystycznym” należy uznać za pierwszą monografię miasta, gdyż był to pierwszy opis historycznego Piotrkowa, stanowiący jednocześnie inspirację dla kolejnych prac tego typu. O samym sentymencie do miasta i jego mieszkańców świadczy dedykacja zamieszczona na pierwszych stronach pracy: „Piotrkowianom i Piotrkowiankom w dowód pamięci poświęca Autor.” (O. Flatt, Opis Piotrkowa Trybunalskiego pod względem historycznym i statystycznym, Warszawa 1850, s. 5.)

Flatt już na wstępie z żalem stwierdził, że stratą jest ogromną iż miasto nie było tknięte badawczym piórem, i to nie tylko ze względu na jego przeszłość, ale również i teraźniejszość. W tekście widoczny jest wstęp składający się z opisu przestrzeni kulturowej średniowiecznego i nowożytnego miasta oraz odniesienia do jego współczesnego wyglądu. W publikacji znalazły się również dane na temat jego handlu i przemysłu. Zasadniczą część pracy stanowi kalendarium nazwane „Kroniką Piotrkowa”, które zostało doprowadzone do 1850 r.

Budynek Manufaktury w Piotrkowie Trybunalskim (fot. Szymon Dędek (Maddox84), opublikowane na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International)

Ciekawą opinię na temat tej pracy ogłosił Franciszek Maksymilian Sobieszczański (1814-1878), uznany historyk, publicysta oraz przewodniczący Komitetu Cenzury. W samej recenzji znalazła się nie tylko opinia na temat pracy, ale również uwagi dotyczące jej autora.

Praca to najlepszych chęci i najszczerszych usilności młodzieńca, który wolne od zatrudnień służby rządowej chwile poświęca nauce i kształceniu się w dziedzinie tyle dla urzędnika i obywatela korzystnej. Więc chwalić go za to należy i zachęcić wypada; bystre zaś oko krytyki na powyższe względy zważając, surowie obejść się z takim pisarzem nie może , którego błędy nie z umysłu pochodzą a przyszłość o nim najlepsze wróży nadzieje. Rozbiór ten zatem w sposobie przyjacielskiej rady życzliwie autorowi czynimy, wiedząc, iż do dokładniejszej w tym przedmiocie pracy zbiera się. Podajemy mu oraz bratnią dłoń pomocy, trzymającą go za słowo, iż niniejszy opis Piotrkowa jest tylko chwilową próbką, na której rozpoczętego nie zamknie zawodu. (F. M. Sobiesczański, Opis Piotrkowa Trybunalskiego pod względem historycznym i statystycznym, przez Oskara Flatt. Warszawa. W drukarni Gazety Codziennej”.1850, Str. 62, „Biblioteka Warszawska”, 1850, t. IV.)

Echa przeszłości skryte w murach

W całości współczesnemu i znanemu obliczu Piotrkowa poświęcona jest druga z prac Oskara, czyli „Piotrków dziś i przed dwudziestu laty”. Pierwsza połowa XIX wieku był to czas, w którym zaszły znaczne zmiany w przestrzeni miasta. Zaczęło ono zatracać swą „poważną starożytności szatę”, jak podkreślał w swojej pracy Flatt. Właśnie z tego względu jest ona szczególnie cennym źródłem dla wszystkich, którzy zajmują się XIX-wiecznym miastem. Autor opisał w niej zarówno przestrzeń kulturową mieszczącą się w murach miejskich, jak i przedmieścia, odnosząc się do: ulic, budynków mieszkalnych, szpitali, kościołów, klasztorów, dawnego zamku oraz murów miejskich. Jego uwadze nie umknęła sława, choć w czasach, gdy pisał już zamierzchła, piotrkowskich win i piw. Wymienia również cukiernie, apteki, miejsca przechadzek. Flatt zwrócił również uwagę na to co wpłynęło na tak znaczne zmiany w samym mieście, czyli kolej żelazną oraz rozwój szkolnictwa.

Zobacz także:

• Łódź 1820–1914 – miasto i jego mieszkańcy
• W walce ze stereotypami. Zdrowie i higiena kobiet w kalendarzach Lucyny Ćwierczakiewiczowej

„Piotrków widać że żył w ciągu tych lat dwudziestu; nie przeszły one dla niego bez nauki, te lata olbrzymich postępów. Piotrków przywdział sztywniejszą, arystokratyczną rogówkę, zapatrzył się teraz na mody bliskiej, sąsiedniej mu stolicy; przystało mu lepiej stoliczańskie życie, niźli trywialne, dawno-mieszczańskie zwyczaje.” (O. Flatt, Piotrków dziś i przed dwudziestu laty, Jana Jaworskiego Kalendarz Astronomiczno-Gospodarczy na rok 1854, s. 22.)

Umiał on dostrzec unikalność i niepowtarzalny charakter Piotrkowa. Czy mogło to wynikać z przywiązania do rodzinnego miasta? Być może. Jego prace są charakterystycznym przykładem regionalnej literatury XIX wieku. Wspomniany już reportażowy charakter dominował nad problemowym potraktowaniem dziejów miast czy regionów, które opisywał. Treść jego prac nie była wolna od błędów i uproszczeń. Należy jednak pamiętać, że nie był on zawodowym historykiem, a krajoznawcą-amatorem, dziennikarzem. Nie można mieć jednak zastrzeżeń co do tego, że jego prace stanowią niezwykle cenne źródło do badań Piotrkowa w opisywanym czasie.

Okładka Tygodnika Ilustrowanego z 1860 r. Z popularnym czasopismem Oskar Flatt współpracował przez wiele lat (domena publiczna)

Zesłaniec

W 1863 r. Oskar Flatt został aresztowany pod zarzutem wysyłania informacji o wydarzeniach krajowych do prasy zagranicznej. Choć udało mu się oczyścić z tych zarzutów, nie uniknął zesłania do guberni nowogrodzkiej. Po zwolnieniu powrócił do Warszawy i w 1865 r. został naczelnikiem kancelarii Rady Zarządzającej Towarzystwa Drogi Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej. Zmarł 3 września 1872 r.

W „Tygodniku Ilustrowanym” po jego śmierci zamieszczono następującą notę:

Bolesnym wspomnieniem rozpoczynamy kronikę dzisiejszą. W zeszłym tygodniu, po krótkiej chorobie zmarł w sile wieku Oskar Flatt, jeden z tych ludzi, których działalności w każdym zawodzie dla ogółu staje się pożyteczną. Z upodobania literat, uprawiał długo niwę dziennikarską jako współredaktor Gazety Codziennej za czasów jeszcze Krupskiego i jako współpracownik innych pism periodycznych. (TI, 1872, t. X, nr 246, s. 121.)

Bibliografia:

Źródła:

• Opis Piotrkowa Trybunalskiego pod względem historycznym i statystycznym, przez Oskara Flatt., Drukarnia „Gazety Codziennej”, Warszawa 1850.
• Flatt Oskar, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, Drukarnia „Gazety Codziennej”, Warszawa 1853.
• Flatt Oskar, Piotrków dziś i przed dwudziestu laty, Jana Jaworskiego Kalendarz Astronomiczno-Gospodarczy na rok 1854, s. 115-123.
• Sobieszczański Franciszek Maksymilian, Opis Piotrkowa Trybunalskiego pod względem historycznym i statystycznym, przez Oskara Flatt. Warszawa. W drukarni Gazety * Codziennej.1850, Str. 62, „Biblioteka Warszawska”, t. IV, 1850.

„Tygodnik Illustrowany”, t. X, 1872, nr 246, s. 121.

Opracowania:

• Jaskulski Mirosław, Oskar Flatt – pierwszy dziejopis Łodzi, „Wędrownik”, 1998, nr 3-4, s. 3-6.
• Kaczmarek Roman, Materiały do biografii osób związanych z regionem łódzkim. Oskar Flatt, sygn. XCVIII/239. (Rps przechowywany w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi)
• Kempa Andrzej, Szkice trybunalskie, wyd. Biblioteka Piotrkowska, Piotrków Trybunalski 1997, s. 94-96.
• Kutrzebianka Anna, Flatt Oskar (1822-1872), PSB, t. VII, Kraków 1984-1958, s. 31.
• Wojalski Mirosław, A któż to był ten Oskar Flatt?, „Biuletyn PTTK Okręgu Łódzkiego”, R. XVIII, 1973, nr 1, s. 9-14.

Redakcja: Antoni Olbrychski