Adam Jerzy Czartoryski: człowiek niezrealizowanych nadziei

Wzgórze, przed nami, równą darnią rozkwita;

To mogiła. – W milczeniu tu przeszłość ukryta.

O niej ludzkie od wieków przypominały karty;

Węzeł jej z potomkami na zawsze zatarty.

Tu śpią mężni; - ich dzieła długo zawołane;

Groziły państwom, a dziś nikomu nieznane.

Czyż tak i nasze czyny i nieszczęścia miną

I w oczach naszych w ludzkiej pamięci zaginą.

Ta myśl przejęła Barda; odrzuca ją w duszy,

Gniewną ręką po lutni struny prawie kruszy,

Czuję, że tu bywały zwycięztwa i klęski

I że drga pod nogami ród niegdyś zwycięzki.

Pisząc w 1795 r. Barda polskiego Adam Jerzy Czartoryski nie mógł przypuszczać, że większość swego życia spędzi krusząc struny, by przywrócić do życia ojczyznę. Jego życie pełne było zmian, wzlotów i upadków, lecz cel zawsze pozostawał ten sam – niepodległość. Prowadziły do niej jednak różne drogi, co budziło i po dziś dzień może budzić kontrowersje.

Izabela z Flemmingów Czartoryska (1746-1835), matka Adama Jerzego.

Adam Jerzy Czartoryski: syn znamienitego rodu

Atmosfera skandalu i plotki towarzyszyła mu od dnia narodzin 4 stycznia 1770 r. Małżeństwo jego rodziców było zaaranżowane i zarówno Izabella z Flemingów jak i Adam Kazimierz Czartoryski prowadzili dość swobodny tryb życia. Wśród adoratorów „pani na Puławach” znaleźli się m.in. ambasador carski Mikołaj Repnin i francuski arystokrata Armand książę de Lauzun. Według krążących po Warszawie plotek obaj mieli być prawdziwymi ojcami Adama Jerzego i jego młodszego brata Konstantego. Plotki te są niezwykle popularne po dziś dzień, m.in. często porównuje się portrety starszego syna Izabelli oraz rosyjskiego dyplomaty. Ze zdecydowanym osądem musimy jednak poczekać do czasu uzyskania bardziej przekonywających dowodów. Warto jednak pamiętać, że stosunkowo lekkie prowadzenie się nie było niczym nadzwyczajnym wśród arystokracji doby Oświecenia.

Mikołaj Repnin (1734-1801), ambasador rosyjski w Polsce, domniemany ojciec Czartoryskiego.

Plotki nie przeszkodziły Adamowi Kazimierzowi, generałowi ziem podolskich, wybrać swego pierworodnego na głównego dziedzica rodzinnej fortuny i przygotować go od małego do przewodzenia rodowi, który według legendy wywodził się od Olgierda i Giedymina. Adal, jak zwracała się do syna Izabella Czartoryska, otrzymał staranne wykształcenie domowe pod okiem najlepszych nauczycieli sprowadzonych z Francji. Naukę rozpoczął najprawdopodobniej w wieku 10 lat, nie należała ona jednak do jego większych miłości. Rodzice ubolewali nad skrytością, pochmurnością i wyniosłością syna - przywary te mogły przeszkodzić mu w karierze politycznej.

W latach 1786-1791 odbył szereg podróży zagranicznych mających obeznać go z polityką i zwyczajami Europy Zachodniej, wystrzegając się jednak tamtejszego „zepsucia”. W ciągu pięciu lat odwiedził Karlsbad, Pragę i niemieckie Pomorze, a następnie Paryż i wreszcie Anglię, Walię i Szkocję.

Wiadomo, że brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 r., nie posiadamy jednak na ten temat większych informacji. Jednym z nielicznych dowodów wagi udziału w niej Czartoryskiego pozostaje Order Virtuti Militari, który otrzymał wskutek wyróżnienia się w bitwie pod Grannem. Nie brał natomiast udziału w insurekcji kościuszkowskiej. Aby nie ściągać kłopotów na rodzinę, która w sekrecie przed dworem petersburskim popierała Tadeusza Kościuszkę, przebywał wówczas w Niderlandach, Wielkiej Brytanii i Austrii. Upadek powstania oraz „przyjazne” donosy skutkowały objęciem sekwestrem wszystkich posiadłości Czartoryskich w Imperium Romanowych. Ponieważ wszystkie metody ratowania majątku spełzły na niczym, rodzice zdecydowali się wysłać na dwór Katarzyny II obydwu swoich synów.

Adam Jerzy Czartoryski: w rosyjskiej służbie

Aleksander I (1777-1825), car Rosji i Król Polski.

Pobyt w sercu Cesarstwa Rosyjskiego miał stać się początkiem rzeczywistej kariery politycznej księcia Adama. Zaprzyjaźnił się tam bowiem z Aleksandrem, synem wielkiego księcia Pawła. Razem z nim, a także Wiktorem Koczubejem i Mikołajem Nowosilcowem [sic!] snuli wizje odrodzenia Rzeczypospolitej (czy też ściślej Polski) i liberalizacji systemu rządów rosyjskich. Przyjaźń z przyszłym carem Aleksandrem Pawłowiczem zaowocowała dwoma wydarzeniami. Pierwszym był romans Czartoryskiego z żoną Aleksandra Elżbietą Aleksiejewną. W swoich pamiętnikach utrzymywał, że przyszły cesarz wiedział o tym związku. Wydaje się jednak wątpliwe, by tak rzeczywiście było - poddawałoby to w wątpliwość pozycję carewicza. Na dworze zahuczało od plotek, gdy Elżbieta urodziła swemu mężowi córkę. Dziecko miało czarne włosy, a zarówno ona jak i jej mąż byli blondynami, brunetem był zaś Czartoryski. Aby ukrócić plotki car Paweł wysłał księcia z misją dyplomatyczną do Italii. Dziecko niebawem zmarło.

Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Czartoryski przebywał na półwyspie Apenińskim w latach 1799-1801. Z okresu tego wyniósł zdecydowaną niechęć do rządów napoleońskich. Do Petersburga powrócił na zaproszenie nowego cesarza, swojego przyjaciela Aleksandra I. Był to drugi skutek zawiązania znajomości z drugiej połowy lat 90. XVIII w. Książę Adam został mianowany zastępcą ministra spraw zagranicznych Aleksandra Woroncowa. W okresie jego choroby Czartoryski faktycznie kierował resortem, zaś w latach 1804-1806 stał na jego czele. Po za tym pozostawał, razem z Nowosilcowem, Koczubejem i Pawłem Stroganowem, członkiem działającego przy panującym Tajnego Komitetu. Pozwoliło mu to na wyrobienie szeregu znajomości i, niestety, wrogów.

Czartoryski miał istotny wpływ na politykę zagraniczną Imperium Romanowych, ale tylko wtedy, gdy jego pomysły pozostawały zgodne z intencjami Aleksandra I. Był zdecydowanym zwolennikiem walki z Napoleonem i w tym duchu kierował polityką Rosji. Jednocześnie chciał wykorzystać sytuację międzynarodową do wskrzeszenia swojej ojczyzny lub wcielenia wszystkich ziem dawnej Rzeczpospolitej do państwa carów. Liczył zapewne, że pozwoli to stać się szlachcie polskiej i litewskiej czynnikiem współdecydującym o kształcie i polityce Imperium. Niestety, pomysły te, jak też plany stworzenia w przyszłości szeregu federacji w Europie, choć pomyślane racjonalnie, były niemożliwe do zrealizowania w ówczesnej sytuacji międzynarodowej. Najboleśniejszą porażką Czartoryskiego z tego okresu jest odrzucenie przez Aleksandra I jego planu wojny przeciwko Prusom.

Mikołaj Nowosilcow (1768-1838). Symbol carskiego ucisku nad Polakami wcześniej działał na rzecz przywrócenia Polski do życia.

Po dymisji pozycja Czartoryskiego osłabła. Dopiero w obliczu klęski napoleońskiej stał się języczkiem u wagi, pozostając w dobie obrad kongresu wiedeńskiego doradcą cesarza w kwestiach polskich. Nie należy jednak przeceniać jego roli. Wydaje się, że utworzenie Królestwa Polskiego było osobistym pragnieniem cara, który chciał przeprowadzić na jego terytorium eksperymenty konstytucyjno-parlamentarne. Książę Adam nie brał na ogół udziału w opracowywaniu projektów dotyczących Polski. Jego rolą było zbijanie skrajnych argumentów przedstawicieli mocarstw oraz otoczenia Aleksandra. Był natomiast zaangażowany w prace nad konstytucją Królestwa.

Realista i patriota

W latach 1815-1825 działalność polityczna Czartoryskiego poważnie się ogranicza. Pełnił wówczas urząd senatora-wojewody i kuratora oświaty okręgu wileńskiego. Działał w duchu stopniowych, konserwatywnych reform państwowych wzorowanych na obserwacjach angielskich. Okres ten przyniósł jednak pewną stabilizację i w 1817 r. książę w wieku 47 lat poślubił młodszą o 29 lat Annę z Sapiehów. Znamienne pozostaje, że na wieść o powstaniu greckim napisał (pod pseudonimem) Esej o dyplomacji potępiający metody działania Świętego Przymierza oraz legitymizm, a więc jeden z fundamentów porządku wiedeńskiego.

Niemniej dopiero śmierć Aleksandra I spowodowała zintensyfikowanie działalności politycznej księcia. Wyraźnie nie mógł porozumieć się z wielkim księciem Konstantym. W czasie postępowania Sądu Sejmowego skierowanego przeciwko Towarzystwu Patriotycznemu w związku z kontaktami tegoż z dekabrystami skrytykował przebieg śledztwa i wskazał na okoliczności łagodzące. Ostatecznie sąd uniewinnił większość oskarżonych. Ponadto Czartoryski coraz śmielej formułował postulaty o włączenie do Królestwa Polskiego pozostałych ziem polskich znajdujących się pod władaniem rosyjskim, apelował też o poszanowanie jego konstytucji.

Postawa księcia w ostatnim pięcioleciu przed powstaniem listopadowym przysporzyła mu dużej popularności. Po jego wybuchu znalazł się w Radzie Administracyjnej, w której apelował o zachowanie spokoju. Starał się równocześnie pozyskać, bez rezultatu, wielkiego księcia Konstantego dla realizacji polskich postulatów na dworze Mikołaja I. W tej sytuacji, usiłując nie dopuścić do przejęcia władzy przez lewicę, na początku grudnia 1830 r. stanął na czele Rządu Tymczasowego. Cele jakie sobie wtedy założył można sprowadzić do pozyskania dla Królestwa Polskiego ziem polskich po wschodniej stronie Bugu, uzyskania poparcia międzynarodowego i doprowadzenie do ugody z Rosją. Dlatego, choć popierał walkę z wojskami Romanowych, sprzeciwiał się detronizacji Mikołaja I.

Kup e-booka: „Polacy na krańcach świata: XIX wiek”

Książka dostępna jako e-book w 3 częściach: Część 1, Część 2, Część 3

Książę Adam Jerzy Czartoryski ok. 1810 r.

Gdy Czartoryski został prezesem Rządu Narodowego, a bitwa pod Olszynka Grochowską nie przyniosła rozstrzygnięcia, ponownie zdecydował się pozyskać wsparcie międzynarodowe, szczególną uwagę poświęcając Wielkiej Brytanii. Doskonale zdawał sobie sprawę, że image jakobinizmu nie będzie służył pozycji międzynarodowej Polski, toteż usilnie podkreślał odcinanie się od skrajnych haseł, co było szczególnie istotne, gdyż konserwatyści stanowili mniejszość w gabinecie Czartoryskiego. Żadne z mocarstw, nawet Wielka Brytania, nie zdecydowało się na poparcie powstańców. Klęski na arenie międzynarodowej i w walkach z armią rosyjską doprowadziły do tarć w gabinecie i upadku rządu Czartoryskiego w sierpniu 1831 r.

Polityka Hotelu Lambert

Nieuchronny upadek powstania skierował księcia Adama do Wolnego Miasta Krakowa. Ścigany przez oddziały rosyjskie zbiegł na zachód Europy korzystając z paszportu wystawionego w Austrii na fałszywe nazwisko. Podobnie jak wielu innych udał się na obczyznę stając się częścią tzw. Wielkiej Emigracji. Początkowo przebywał w Londynie inspirując tam powstanie towarzystw przyjaciół Polski w Wielkiej Brytanii oraz mitingi. Efektem tych działań były petycje wysyłane do króla Wilhelma IV i parlamentu. W siedemnastu miastach, w tym w Yorku, Edynburgu, Glasgow, Londynie i Dublinie kolportowano „The Hull Polish Record”. Niestety działania te nie przyniosły wymiernych korzyści, poza utrzymaniem sprawy polskiej aktualną. Skłoniło to Czartoryskiego do przeniesienia się do Paryża.

Hotel Lambert na paryskiej wyspie św. Ludwika. Ta rezydencja z XVII w. została kupiona przez Czartoryskiego w 1843 r., stając się jednym z centrów życia Polonii we Francji i dając nazwę emigracyjnemu obozowi politycznemu, którym kierował książę. W 2007 r. budynek kupił brat emira Kataru, który planuje jego przebudowę.

Działalność emigracyjna księcia Adama koncentrowała się na podtrzymywaniu żywotności sprawy polskiej oraz wywołaniu wojny pomiędzy mocarstwami w celu przywrócenia Polsce niepodległości. Czartoryski prowadził własną „dyplomację” - posiadał swoich agentów i przedstawicieli w newralgicznych stolicach Europy, wysyłał ich także w miejsca, które stawały się zarzewiem konfliktów. Nie pozostawał szefem żadnego podmiotu międzynarodowego. Chociaż był niewątpliwym autorytetem emigracji to ta, silnie podzielona, miała różne wizje Polski i niekoniecznie gotowa była uznać prymat Hotelu Lambert. W oczach rządów europejskich był jednak liczącą się figurą. Czartoryski m.in. wysyłał agentów na Bałkany starając się zwalczyć narastające tam wpływy rosyjskie. Dostrzegając zaś rywalizację brytyjsko-rosyjską starał się ją wykorzystać do przywołania kwestii polskiej, próbując działać np. na rzecz zainteresowania Londynu kwestiami kaukaskimi. Francję starał się nakłonić do wykorzystania sytuacji tak w Rosji jak i w Turcji, która przeżywała ciężkie chwile w związku z dążeniami Muhammada Alego do oderwania Egiptu.

Starania księcia nie przyniosły jednak owoców, podobnie jak zabiegi w Rzymie, gdzie Czartoryski i jego siostrzeniec Władysław Zamoyski zwracali uwagę papieża na dyskryminację katolików w Prusach i unitów w Rosji. Polacy mieli, w ich założeniu, stać się pośrednikami pomiędzy Słowianami bałkańskimi a Stolicą Apostolską. Grzegorz XVI pozostawał jednak głuchy na te postulaty, zwłaszcza, że duchowieństwo pod zaborami przyjmowało z reguły postawy ugodowe. Niepowodzenie powstania krakowskiego i gotowość jego poparcia przez Hotel Lambert przyczyniły się do wzmożonych ataków zaborców na jego osobę i stronnictwo, które gorąco liczyło, że insurekcja wybuchnie w latach 40. XIX w.

Podczas Wiosny Ludów przebywał w Berlinie, gdzie z przykrością obserwował utwierdzanie się w rządach europejskich postaw skrajnie konserwatywnych i nieskłonnych do kompromisu. Wtedy też naszła go smutna konstatacja, że porozumienie polsko-francusko-niemieckie wymierzone w Rosję było nieosiągalne. Niepowodzeniem zakończyły się też próby pozyskania ludności bałkańskiej w dobie rewolucyjnych zaburzeń lat 40.

Michał Czajkowski (1804-1886) - oficer, wysłannik Hotelu Lambert w Turcji, dowódca Pułku Kozaków Sułtańskich. W 1850 r. przeszedł na islam przyjmując imię Sadyk Pasza.

W latach 1853-1856 Czartoryski zaangażował się w działania dyplomatyczne związane z wybuchem wojny krymskiej. Udało się nawet utworzyć w Turcji Pułk Kozaków Sułtańskich, które miał walczyć przeciwko Rosji. Zasadniczym celem księcia było jednak utworzenie legionu polskiego. Mimo to akceptował on powstanie pułku jako sytuację przejściową lub odpowiednią dla danego momentu. Rywalizacja pomiędzy Michałem Czajkowskim-Sadykiem Paszą (dowódcą I Pułku Kozaków Sułtańskich) a Władysławem Zamoyskim (dowódcą II Pułku) uniemożliwiła skoncentrowanie działań na wspólnym wrogu. Unaoczniła też duży wpływ Zamoyskiego na Czartoryskiego. Potencjalnym sojusznikiem zaczynała wydawać się Austria, której interesy coraz wyraźniej ścierały się z Imperium Romanowych. Pomimo sprzyjających wiatrów także w Londynie i Paryżu nie udało się jednak wówczas pozyskać poparcia dla polskich postulatów.

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”

Wojna krymska zamyka okres działalności dyplomatycznej Adama Jerzego ks. Czartoryskiego. Pod jego auspicjami powstało jednak szereg emigracyjnych instytucji kulturalnych i edukacyjnych, w tym Biblioteka Polska w Paryżu.

Działalność księcia na wygnaniu z jednej strony jest naznaczona pasmem „dyplomatycznych” klęsk. Z drugiej jednak to gorączkowe podtrzymywanie w Europie pamięci o sprawie polskiej, która aż do wybuchu powstania styczniowego była jednym z istotniejszych problemów międzynarodowych. Trudno oczywiście jednoznacznie ocenić jak poważny był wpływ księcia na rządy europejskie. Warto jednak zaznaczyć, że ledwie trzy lata po jego śmierci kwestia ta przestaje zaprzątać mocarstwa. Wiąże się to z kształtowaniem się nowego układu sił na kontynencie, ale wydaje się, że o roli Czartoryskiego zapominać nie wolno.

Dorobek 91 lat życia

Adam Jerzy ks. Czartoryski zmarł 15 lipca 1861 r. O fakcie tym informowały gazety w Polsce i państwach zaborczych oraz Francji. Ciało złożono w krypcie kolegiaty św. Marcina na cmentarzu Montmorency w Paryżu. W 1865 r. trumny księcia, jego małżonki oraz sióstr przewieziono do Krypty Książąt Czartoryskich w Sieniawie.

Osoba i dorobek księcia Adama były przez wiele lat krytykowane. Wątpliwości budziła jego działalność jako ministra spraw zagranicznych Rosji i kierowanie Rządem Narodowym w dobie powstania listopadowego. Również brak wymiernych sukcesów w „dyplomacji” emigracyjnej czy zachowawcze stanowisko wobec wielu kwestii lansowanych przez demokratów nie stawiały go w przychylnym świetle. Nasilający się w ostatnim dwudziestoleciu wpływ Zamoyskiego i jego stronników, którzy widzieli w przywódcy Hotelu Lambert „króla de facto”, dostarczały argumentów zwolennikom takiego osądu.

Książę Adam Jerzy Czartoryski bez wątpienia jest jedną z ważniejszych postaci historii Polski XIX w.

Ostatnie lata przynoszą jednak recepcję działalności Czartoryskiego. Jakkolwiek nie da się zaprzeczyć wielu niepowodzeniom księcia to dostrzega się, iż zawsze działał w imieniu swojej ojczyzny w sposób jaki uważał dla niej najwłaściwszy. Sieć agentów i nieformalnej służby dyplomatycznej stworzonej przez Czartoryskiego, jego niesłychana ruchliwość i dążenie do pamiętania o Polsce i poruszania problematyki polskiej na forum międzynarodowym przy każdej okazji świadczą o uporze, determinacji, konsekwencji i dobrym, jak na posiadane możliwości, zorientowaniu księcia. Nie ulega również wątpliwości fakt, że będąc szefem rosyjskiego MSZ kierował się racją stanu Imperium Romanowych. Zawsze jednak, gdy nadarzała się okazja, starał się przywrócić kwestię polską. Efektem tych starań było utworzenie Królestwa Polskiego, choć roli Czartoryskiego nie należy tu przeceniać.

Książę Adam Jerzy Czartoryski był postacią niezwykle złożoną, realizującą swoje cele w bardzo długim okresie przy zastosowaniu różnych metod. W związku z tym jednoznaczna ocena tej postaci jest trudna, jeśli nie niemożliwa. Niewątpliwie jednak pozostaje do dziś jednostką niezwykle ciekawą, której działalność ukazuje, że próby odzyskania niepodległości były podejmowane nie tylko na niwie powstańczej. Chyba najbardziej intrygującą charakterystykę księcia spotykamy w Wojnie i pokoju Lwa Tołstoja, który wkłada w usta bohatera powieści słowa:

Jeden z najznakomitszych, lecz najnieprzyjemniejszych dla mnie ludzi. To minister spraw zagranicznych, książę Adam Czartoryski. […] Ci właśnie ludzie decydują o losach narodów.

Czartoryskiemu nigdy tak naprawdę nie przypadło to w udziale. Wielokrotnie i niestrudzenie jednak do tego aspirował, zawsze mając na uwadze, że na końcu tej drogi jest niepodległość jego kraju.

Spodobał ci się nasz artykuł? Podziel się nim na Facebooku i, jeśli możesz, wesprzyj nas finansowo. Dobrze wykorzystamy każdą złotówkę! Kliknij tu, aby przejść na stronę wsparcia.

Bibliografia

• Czartoryski A. J., Pamiętniki i memoriały polityczne 1770-1809, Warszawa 1986.
• Damski P., Federacyjne koncepcje księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w memoriale „O systemie politycznym, który winna stosować Rosja, „Iuvenilia” 2007, nr 2, s. 89-100.
• Heller M., Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2009.
• Kalembka S., Wielka Emigracja, 1831-1863, Toruń 2003.
• Kukiel M., Czartoryski a jedność Europy, 1770-1861, Lublin 2008.
• Skowronek J., Adam Jerzy Czartoryski 1770-1861, Warszawa 1994
• Skowronek J., Antynapoleońskie koncepcje Czartoryskiego, Warszawa 1969.
• Wierzbicki P., Działalność Sadyka Paszy w czasie wojny krymskiej na tle jego relacji z obozem Czartoryskich, [w:] Polacy i ziemie polskie w dobie wojny krymskiej, red J. W. Borejsza, G. P. Bąbiak, Warszawa 2008, s. 104-125.
• Zawadzki W. H., A Man of Honour. Adam Czartoryski as a statesman of Russia and Poland, 1770-1831, Oxford 1993.
• Żurawski vel Grajewski R. P., Działalność księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w Wielkiej Brytanii (1831-1832), Warszawa 1999.
• Żurawski vel Grajewski R. P., Wielka Brytania w „dyplomacji” księcia Adama Jerzego Czartoryskiego wobec kryzysu wschodniego (1832-1841), Warszawa 1999.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Zobacz też:

• Aleksander I w opiniach współczesnych mu polskich pamiętnikarzy (cz. 1, cz. 2);
• Paryż Chopina (1831–2010);
• Adam Czartoryski – „Rozważania o dyplomacji”.