Akademicki Związek Sportowy (cz. II) - II Rzeczypospolita i II Wojna Światowa

Komitet Narodowy Polski (autor nieznany, domena publiczna)

Wybuch I wojny światowej spowodowały niezaspokojone ambicje mocarstw światowych. Wszyscy trzej zaborcy Polski zaangażowali się w ten konflikt po przeciwnych stronach. Niemcy i Austro-Węgry do 1917 roku walczyły przeciwko carskiej Rosji. Rozwój wojny doprowadził do wejścia sprawy polskiej na arenę międzynarodową. Klęska Niemiec, rozbicie Austro-Węgier oraz rewolucja w Rosji wytworzyły pustkę, dzięki której ponad stuletni okres zaborów mógł zakończyć się odzyskaniem niepodległości.

Sprawne stworzenie podstaw administracyjnych i organizacja polskiej władzy na terenie II Rzeczypospolitej, a przede wszystkim działalność Komitetu Narodowego Polskiego na arenie międzynarodowej pozwoliły zyskać poparcie mocarstw podczas konferencji pokojowej. Zgodnie z jej postanowieniami oraz dzięki sukcesom militarnym i politycznym lat następnych udało się uzyskać szerokie granice dla odradzającego się państwa.

Sport w II Rzeczypospolitej

Niepodległość Polski umożliwiła stworzenie sieci ośrodków AZS. Idee wypracowane w Krakowie i częściowo w Warszawie stopniowo promieniowały na cały obszar państwa. Zawiązywały się kluby AZS w Poznaniu, Wilnie, Lwowie, Lublinie, Cieszynie i Wolnym Mieście Gdańsku. Musiały zmienić się także cele Akademickiego Związku Sportowego. Nie oznaczało to odseparowania się od ideałów patriotycznych, lecz z walki o już uzyskaną niepodległość należało zmienić kurs na rozwój młodego państwa. Poza tym pierwsze lata okupione zostały dużym zaangażowaniem w walkę o granice.

Natomiast w ruchu sportowym szybko okazało się, że AZS będzie miał do odegrania swoją – niemałą – rolę. Najpierw jednak musiało dojść do zjednoczenia ruchu akademickiego pod szyldem Centrali Polskich AZS, co nastąpiło w 1923 roku. Prace nad jej powstaniem trwały ponad trzy lata i prowadziły do zintegrowania ogólnopolskiego środowiska AZS wyrażonego ostatecznie jednolitym dla wszystkich środowisk akademickich statutem z 1937 roku. Centrala była bardziej reprezentantem AZS-ów, aniżeli ich władzą naczelną. Koordynowała działania poszczególnych klubów i stanowiła komórkę zajmującą się kontaktem z władzami państwowymi. Sport akademicki pod jej skrzydłami miał dążyć do rozwoju szerokiej gamy dyscyplin, a rywalizację oparto na zasadach czystości sportu i przestrzegania idealnych zasad życia sportowego.

W dwudziestoleciu międzywojennym do założeń programowych AZS należało rozwijanie sportu wyczynowego i rekreacyjnego oraz upowszechnianie sportu, czy szerzej wychowania fizycznego. Zasady te miały być wypełniane poprzez rywalizację w zawodach dla wyczynowców oraz osobne rozgrywki międzyuczelniane lub wewnątrzuczelniane dla studentów. Liczba członków powoli wzrastała od 3191 w roku 1923, przez 6083 w roku 1929, aby na trzy lata przed wojną osiągnąć 5626 osób. Warto zauważyć też dwa inne zadania: popularyzację poszczególnych dyscyplin sportowych, a także łączenie turystyki z wioślarstwem, kajakarstwem i narciarstwem.

Roger Verey, medalista olimpijski i zawodnik krakowskiego AZS (autor nieznany, domena publiczna)

Realizowano cele – obowiązujące również dziś – oferowania studentom możliwie szerokiej gamy dyscyplin przy jednoczesnym nastawieniu na działalność ideowo-wychowawczą. Stosunki międzyludzkie były w AZS ważniejsze od wyników sportowych. Co więcej byli zawodnicy płynnie przechodzili w skład kadry szkoleniowej. Kolejne pokolenie mogły dzielić zainteresowania i pasje w przyjaznym i w pełni zespolonym środowisku.

Dzięki tym ludziom AZS stał się współtwórcą polskiego sportu. Obecność jego członków w szeregach ogólnopolskich związków sportowych różnych dyscyplin, od narciarstwa przez żeglarstwo do tenisa ziemnego świadczy o ogromnym wkładzie organizacyjno-ideowym w tworzenie struktur sportu polskiego. Brali oni też udział w kreowaniu ruchu olimpijskiego w Polsce. Osiągano sukcesy na polu międzynarodowego sportu akademickiego, czego wyrazem była organizacja I Akademickich Mistrzostw Świata w Warszawie w 1924 roku.

Niemniej jednak zmagano się z licznymi problemami finansowo-kadrowymi. Odrodzona Polska powoli budowała infrastrukturę materialną i szkoliła grono trenerskie. W AZS poradzono sobie z tym problemem poprzez czynny udział starszych zawodników w szkoleniu młodzieży. Zastosowano również nowe metody treningowe – przenoszone zresztą później do innych organizacji sportowych – pozwalające osiągać wysoki poziom sportowy na arenie krajowej oraz międzynarodowej. Poskutkowało to zdobyciem przez zawodników AZS aż dziewięciu medali olimpijskich z dwudziestu wywalczonych łącznie przez polskich sportowców przed II wojną światową.

Do nieocenionych należy działalność na polu sportu kobiecego. Wystarczy choćby wymienić nazwisko pierwszej polskiej olimpijki – Wandy Dubieńskiej, czy zdobywczynię pierwszego złotego medalu dla Polski – Halinę Konopacką, która trwale wpisała się w dzieje światowego współzawodnictwa sportowego. Ponadto dominująca rola w sporcie polskim dotyczyła wielu różnych dyscyplin od lekkoatletyki przez pływanie, wioślarstwo, siatkówkę, koszykówkę, szermierkę, hokej na lodzie, aż po taternictwo.

W innych dziedzinach AZS wypadał równie dobrze, choć Ryszard Wryk stwierdza, że nie wykorzystano dostatecznie możliwości przy upowszechnianiu kultury fizycznej. Niepodważalny jest jednak wkład AZS w rozwój turystyki. Wreszcie rzecz najważniejsza to praca wychowawcza, której efektem było wykształcenie licznego grona absolwentów szkół wyższych, zapisujących piękną kartę patriotyczną w latach 1949-1945.

Okres II wojny światowej

Stadion Olimpijski w Berlinie, 1936 rok (fot. Josef Jindřich Šechtl, udostępniono na licencji "Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0"http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl)

Adolf Hitler dążył do wojny w sposób nieprzejednany, a Polska z racji na swoje położenie geograficzne prędzej, czy później musiała stać się obiektem niemieckiej agresji. Atak 1 września 1939 roku oraz agresja radziecka 17 września przyniosły najgorszy z możliwych scenariuszy dla Polski. Kolejny raz Rzeczpospolita została podzielona między agresorów. Polityka okupantów zakładała szerokie ograniczenie swobód obywatelskich, a co za tym idzie zahamowała działalności AZS. Jego członkowie stanęli wraz z innymi obywatelami Rzeczpospolitej do walki z okupantem – czynnej i biernej. Mimo niesłychanie trudnej sytuacji w okresie wojny możemy zaobserwować przejawy działalności sportowej prowadzonej przez członków AZS w konspiracji lub obozach jenieckich.

Konspiracyjny sport stanowił nie tylko okazję do wyrażenia sprzeciwu wobec eksterminacyjnej polityki okupanta, czy manifestowania polskości, ale także – najzwyczajniej w świecie – był ucieczką od problemów życia codziennego i próbą tworzenia normalności potrzebnej ludziom w chwilach zwątpienia.

Azetesiacy pojawiali się praktycznie we wszystkich formacjach wojskowych, na każdym froncie, na lądzie i w powietrzu. Praca ideowo-wychowawcza w międzywojniu zaowocowała gotowością do obrony ojczyzny przez młodych i starszych członków AZS, a sport sprzyjał ich sprawności fizycznej i psychicznej, jako żołnierzy. Według wstępnych ustaleń w czasie wojny zginęło 240 osób zaangażowanych w działalność AZS i choć to liczba jeszcze niezbyt precyzyjna, z pewnością można stwierdzić, że to ogromne straty pod względem potencjału sportowego i przede wszystkim organizacyjnego.

Innym ciekawym przedsięwzięciem, w którym brali udział członkowie AZS stało się organizowanie życia sportowego w obozach jenieckich. Obok urządzania rozgrywek sportowych – przybierających nawet formę quasi igrzysk olimpijskich – kreowano życie kulturalne. Azetesiacy zaangażowali się w edukację oraz – co ciekawe – teatr. Redagowano również czasopisma o różnych profilach tematycznych, między innymi sportowym. Wszystko to świadczyło o – podobnie, jak w przypadku sportu konspiracyjnego – nieustannym dążeniu do normalnego życia. W wymienionych przypadkach realizowano to akurat poprzez sport i doświadczenia ludzi związanych z AZS przed 1 września 1939 roku.