Alexandra Laignel-Lavastine - „Cioran, Eliade, Ionesco: O zapominaniu faszyzmu” – recenzja i ocena

Postawa wschodnioeuropejskiej inteligencji wobec dwóch totalitaryzmów XX wieku pozostaje tematem mocno kontrowersyjnym. Zazwyczaj jednak – jak w przypadku niedawno wydanej książki Urbankowskiego – górę bierze duch „moralnej krucjaty” i chęci rewanżu. Ich autorzy skupiają się na przynależności poszczególnych intelektualistów do partii, tworzeniu przez nich wierszy o Stalinie, czy podejrzeniach o współpracy z policją polityczną. Rzadko jednak dowiadujemy się więcej, o głębszych korzeniach związków pomiędzy inteligencją i totalitaryzmem w Europie Środkowej i Wschodniej.

Szczęśliwie, Alexandra Laignel-Lavastine, francuska filozofka i historyczka idei, odbiega od tego schematu i potrafi sięgnąć pod powierzchnię. W swojej próbie wyjaśnienia ideologicznych i politycznych trajektorii trzech rumuńskich intelektualistów o międzynarodowej sławie – Mircei Eliadego, Emila Ciorana i Eugene'a Ionesco – i ich stosunku wobec rumuńskiego faszyzmu, nie ogranicza się ona do rzucania oskarżeń. Stara się sięgnąć głębiej i zrozumieć ich motywacje i poglądy. Jak sama zaznacza, nie chodzi jej o osądzanie, lecz raczej o zrozumienie, wyjaśnienie ich motywacji, które – jak argumentuje – są konieczne do zrozumienia nie tylko ich biografii, ale także twórczości, która obecnie stanowi ważną część światowego dziedzictwa.

Alexandra Laginel-Lavastine widzi w politycznym zaangażowaniu Mircei Eliade i Emila Ciorana korzenie niektórych wątków ich myśli, a genezę literackiej twórczości Ionesco – w radykalnym sprzeciwie moralnym wobec totalitaryzmu. Szczególnie w przypadku tego pierwszego bilans jest niepokojący – Eliade był bowiem nie tylko sympatykiem Żelaznej Gwardii, ale także jednym z najbardziej aktywnych jej ideologów. Dodatkowo, wydaje się, że zbrodnie drugiej wojny światowej tylko w niewielkim stopniu zmieniły jego poglądy, a jego koncepcje naukowe (m.in. nacisk na rolę ofiary dla społeczności) ściśle współgrały z jego poglądami politycznymi. Z kolei nawet Ionesco, od początku przeciwny faszyzmowi i z przerażeniem obserwujący „nosorożyzację” swoich rówieśników i przyjaciół, znalazł się w kuriozalnej sytuacji jako przedstawiciel dyplomatyczny reżimu Antonescu (którego szczerze nienawidził) przy rządzie w Vichy. Zgodnie z jego własnymi słowami „uciekł z więzienia w przebraniu strażnika”.

Autorka skupia się jednak nie tylko na samych poglądach swoich bohaterów, lecz także na strategiach zapominania faszystowskiego doświadczenia przez nich samych, a także przez ich otoczenie. Szczególnie w przypadku Eliadego, Żelazna Kurtyna (odcinająca odbiorców na Zachodzie od jego rumuńskiej publicystyki) i solidarność emigracji politycznej pozwoliła historykowi religii na stworzenie wygodniejszej dla niego wizji własnej przeszłości, wyczyszczonej z jego zaangażowania w ruch żelaznogwardyjski. Nie przeszkodziło mu to zresztą życzliwie patrzyć na ideologiczny nacjonalizm reżimu Nicolae Ceauşescu, który obficie czerpał z koncepcji przedwojennych.

Cała praca została oparta na bardzo solidnej kwerendzie, z szerokim wykorzystaniem rumuńskich materiałów archiwalnych, pamiętników (m.in. Mihaila Sebastiana), korespondencji, a także publicystyki epoki międzywojennej. Jednocześnie autorka niemal zupełnie uniknęła błędów rzeczowych, kreśląc jednocześnie z jednej strony fascynujący i przygnębiający, portret międzywojennej inteligencji Bukaresztu, kryzysu parlamentaryzmu, wzrastającego wpływu skrajnej prawicy. Jak zresztą zauważa autorka, to właśnie nowa fala inteligencji lat 30. w dużej mierze przyczyniła się do sukcesu faszyzmu i skrajnego nacjonalizmu w większości krajów Europy Środkowo-Wschodniej lat trzydziestych.

Wszystko to opisane jest płynnie i wartko; autorka nie ukrywa swojego stosunku do opisywanych wydarzeń, lecz na bieżąco je komentuje z własnej perspektywy. Niektórzy mogą uznać to za wadę, mi osobiście przypadło to do gustu, bowiem znając stanowisko autorki, czytelnik może się do niego odnieść: co ją oburza, co szokuje, jakie ma poglądy. Ważne, że przy dość wyrazistych poglądach, Laignel-Lavastine udaje się uniknąć uderzania w ton „rozliczeniowy” - książka na tym jedynie zyskuje.

Warto także zwrócić uwagę na dobrą jakość tłumaczenia i korekty. O ile w przeszłości wydawnictwu Universitas zdarzały się dość kłopotliwe wpadki w tłumaczeniach, o tyle przekład Ireneusza Kani bardzo dobrze oddaje myśl autorki. Wnosi on także wartość dodatkową do pracy, bowiem jako tłumacz i badacz m.in. prac Eliadego, jest on w stanie w niektórych miejscach dodać interesujące szczegóły, bądź podać tekst oryginalny tam, gdzie autorka posłużyła się tłumaczeniem francuskim.

Podsumowując, muszę przyznać, że to jedna z najlepszych, najpełniejszych i najlepiej napisanych książek na temat międzywojennych dziejów Europy Środkowo-Wschodniej, jaką czytałem. Autorka porwała się na temat trudny, kontrowersyjny – i wygrała. Stąd też warto przeznaczyć na jej książkę kilka wieczorów i nieco miejsca na półce.

Redakcja: Michał Przeperski