Cudka z Rzochowa: na dworze króla Kazimierza, ale nie w łożu...
Cudka jest jedną z bohaterek serialu „Korona Królów”. Dowiedz się więcej o tej produkcji!
We współczesnej literaturze historycznej nadal często możemy spotkać się ze stwierdzeniem, że kochanką i matką nieślubnych dzieci króla Kazimierza III Wielkiego była kasztelanka sieciechowska Cudka. Niektórzy badacze (np. Zdzisław Kaczmarczyk) podają nawet orientacyjne lata istnienia tego związku – miał się on rozpocząć krótko przed 1347 rokiem, a zakończyć w 1352 roku. Romans ten miał być efektem kryzysu małżeńskiego monarchy, któremu żona Adelajda heska nie była w stanie urodzić upragnionego potomka. Tymczasem Cudkę „związał” z Kazimierzem Wielkim dopiero Oswald Balzer w swoim monumentalnym dziele Genealogia Piastów z 1895 roku. Oparta na wątłych przesłankach teoria badacza o związku Kazimierza z Cudką została dwa lata później w przekonujący sposób podważona przez historyka Stosława Łagunę. Część badaczy nie zapoznało się jednak z krytyką Łaguny i nadal czyniło z kasztelanki królewską nałożnicę.
Postać Cudki utrwaliło również kino. W 1975 roku w filmie Kazimierz Wielki zagrała ją Zofia Saretok (która w 1980 roku w Królowej Bonie zagrała równie wątpliwą kochankę Zygmunta II Augusta Dianę di Cordonę), a w 2018 roku w serialu Korona królów Paulina Lasota. Chociaż Cudka z Rzochowa nie była kochanką monarchy, warto jednak przypomnieć jej prawdziwy życiorys.
Paulina Lasota w roli Cudki w serialu TVP Korona królów (fot. materiały prasowe producenta). Cudka – jedyna dziedziczka szlachetnego rodu
Cudka (Czudka) urodziła się prawdopodobnie ok. 1315 roku. Była jedyną córką Pełki z Rzochowa, kasztelana sieciechowskiego (1333–1339) i sądeckiego (1340–1350), oraz Małgorzaty. Pochodziła z rodu, który od pokoleń pozostawał w bliskim związku z przedstawicielami dynastii Piastów. Jej ojciec Pełka, zanim otrzymał kasztelanię sieciechowską, był komornikiem królowej Jadwigi Łokietkowej, a dziadek Michał pełnił urząd skarbnika krakowskiego (1306–1307) i kasztelana radomskiego (1316–1317), a następnie sędziego sandomierskiego. Wiemy również, że pradziad Cudki Pełka Michałowic w latach 1257–1280 sprawował między innymi urzędy kasztelana czechowskiego, stolnika krakowskiego i kasztelana sandomierskiego. Wydaje się więc dość prawdopodobne, że Cudka jako córka komornika monarchini już w dzieciństwie niejednokrotnie miała okazję przebywać na królewskim dworze na Wawelu.
Okoliczności zawarcia małżeństwa przez rodziców Cudki były dosyć dramatyczne. Jeszcze będąc jedynie narzeczoną Pełki Małgorzata została porwana z domu rodzinnego przez jednego z jego najbliższych krewnych, przez co legalność tego związku budziła wątpliwości. Dopiero po prawie 35 latach od ślubu, 7 lipca 1341 roku papież Benedykt XII nakazał biskupowi krakowskiemu Janowi Grotowi ponowne pobłogosławienie związku i legitymizował jedyną córkę pary. W 1339 roku Pełka i Małgorzata w zapisie posagowym na rzecz córki uczynili Cudkę wyłączną spadkobierczynią na wszystkich swoich dobrach, obejmujących między innymi Rzochów nad dolną Wisłoką, Tarnowiec, Szczytniki pod Wiślicą i Gruszów koło Bochni. Decyzja ta została zatwierdzona przez króla Kazimierza III Wielkiego 31 maja 1339 roku.
Rzochów, dziś jedno z osiedli Mielca, Cudka odziedziczyła po swoich rodzicach (fot. Kroton, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Cudka – Żona królewskiego ambasadora
Pełka i Małgorzata zadbali również o zabezpieczenie przyszłości swojej jedynaczki, wybierając jej odpowiedniego kandydata na męża. Przed 1339 rokiem, a zapewne jeszcze w połowie lat 30. XIV w. Cudka z Rzochowa została żoną Niemierzy z Gołczy zwanego Mądrostka, pochodzącego z małopolskiej rodziny możnowładczej. Niemierza cieszył się zaufaniem króla Kazimierza III Wielkiego, który w sierpniu 1335 roku wysłał go z czterema innymi posłami do Trenczyna, aby poprowadził rokowania pokojowe z królem Czech Janem Luksemburczykiem. W późniejszych latach mąż Cudki odgrywał z kolei ważną rolę w dążeniach do zawarcia porozumienia z zakonem krzyżackim. Od wiosny 1340 roku do lipca 1341 roku znajdował się w Awinionie, gdzie między innymi przedstawił Kurii akta procesu warszawskiego między Polską a Krzyżakami i prosił o korzystny dla swego kraju wyrok papieża. Wiosną 1343 roku ponownie przybył jako ambasador królewski do ówczesnej stolicy papiestwa, aby kontynuować sprawę krzyżacką oraz poprosić nowego biskupa Rzymu Klemensa VI o wsparcie dla przebudowy katedry gnieźnieńskiej.
Dwa lata później Niemierza odegrał ważną rolę w nawiązaniu przymierza króla Kazimierza z cesarzem Ludwikiem IV Wittelsbachem, które zostało umocnione małżeństwem syna Ludwika IV, również Ludwika (zwanego Rzymianinem, margrabiego brandenburskiego) z córką polskiego monarchy, Kunegundą. Przypuszcza się, że Cudka jako żona zaufanego królewskiego mogła pełnić na dworze królewskim funkcję ochmistrzyni królewny Kunegundy. Z małżeństwa z Niemierzą doczekała się co najmniej czworga dzieci: synów Pełki z Gałowa (założyciela rodów Gołeckich, Gałowskich i Bydlińskich) i Niemierzy z Gołczy (prawdopodobnie bezpotomnego), oraz córek Elżbiety i Pachny. Elżbieta została w późniejszym czasie żoną Wojciecha z Sepnicy zwanego Cielej, a Pachna Paska z Giedczyc zwanego Treska.
Kup e-booka „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego” :
Wdowieństwo
Ludwik VI Rzymianin, margrabia brandenburski, mąż Kunegundy Kazimierzówny (domena publicza). We wrześniu 1350 roku Niemierza, który w 1347 roku awansował na stanowisko podkomorzego sandomierskiego, ponownie został wysłany przez króla Kazimierza z misją dyplomatyczną, tym razem do Brandenburgii. Prawdopodobnie podczas pobytu za granicą zmarł, bowiem już 19 października 1350 roku funkcję podkomorzego sprawował Dobiesław z Kurozwęk. Po owdowieniu Cudka sfinalizowała część zaległych spraw majątkowych swojego męża. Kiedy dokumentem z 26 maja 1352 roku margrabia brandenburski Ludwik Wittelsbach kwitował króla Kazimierza Wielkiego z wypłacenia sumy posagowej, 107 grzywien nakazał przekazać Cudce. Miała to być dla niej forma wynagrodzenia za pośrednictwo jej męża w dojściu do skutku małżeństwa Wittelsbacha z królewną Kunegundą. W gestii żony Niemierzy znalazło się również zarządzanie częścią pozostawionego przez niego majątku. Wiemy między innymi, że przekazała należące do uposażenia męża wójtostwo w Skale kasztelanowi sandomierskiemu Wilczkowi.
Cudka z Rzochowa przeżyła swojego męża tylko o kilka lat, bowiem po 1352 roku zniknęła z dokumentów. Na pewno nie żyła w 1361 roku, kiedy to jej córki Elżbieta i Pachna sprzedały odziedziczoną po matce wieś Gruszów podkomorzemu sandomierskiemu Rafałowi z Tarnowa.
Rzekoma królewska kochanka
W 1895 roku za sprawą historyka Oswalda Balzera Cudka została zaliczona w poczet kochanek króla polskiego Kazimierza III Wielkiego (wcześniej sugerował to już Julian Bartoszewicz). Lwowski badacz w Genealogii Piastów uznał ją za matkę nieślubnych synów władcy, których utożsamił z Niemierzą z Gołczy i Pełką z Gałowa. Nie mając dostępu do dokumentów wyjaśniających okoliczności otrzymania przez Cudkę 107 grzywien od króla na prośbę Ludwika Wittelsbacha, Balzer uznał ten dar za ślad bliskiej relacji kasztelanki sieciechowskiej z monarchą. Stwierdził też, że dobra, które Kazimierz nadał w testamencie swym nieślubnym synom Niemierzy i Janowi (zdaniem Balzera był to trzeci syn Cudki) leżały w pobliżu dóbr należących do rodu Gołeckich.
Kazimierz III Wielki (aut. Walery Eljasz Radzikowski, 1893, domena publicza). Już dwa lata później teorię tę obalił Stosław Łaguna. Wykazał między innymi, że wspomniane dobra wcale nie znajdowały się w pobliżu posiadłości dzieci Cudki i ustalił prawdziwe okoliczności i powody otrzymania przez nią 107 grzywien. Badacz zwrócił też uwagę na fakt, że Niemierza i Cudka z całą pewnością nie mieli syna Jana, a imiona obecne w rodzie Gołeckich były popularne wśród różnych rodów rycerskich. Dodać też należy, że Niemierza z Gołczy i Pełka z Gałowa urodzili się z całą pewnością kilka lat wcześniej niż nieślubne dzieci Kazimierza III Wielkiego.
Ustalenia Łaguny zostały jednak przez wielu badaczy zignorowane i obecnie nadal możemy spotkać się w historiografii ze stwierdzeniem, że Cudka miała z królem romans. Dodaje się też do dziejów tego rzekomego związku nowe niemające poparcia w źródłach szczegóły. Pamięć o Cudce z Rzochowa pozostaje więc żywa, choć niestety jest niemal w całości przekłamana.
Bibliografia:
- Balzer Oswald, Genealogia Piastów, wyd. II, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005.
- Boniecki Adam, Herbarz polski. T. 2: Bonieccy h. Bończa – Chmieleńscy, Gebethner i Wolff, Warszawa 1900.
- Bieniak Janusz, Wyrozumski Jerzy, Niemierza z Gołczy h. Mądrostki zwany Mądrostka (ok. 1305–1350) [w:] Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp: 31 stycznia 2018 roku] <[http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/niemierza-z-golczy-h-madrostki]>.
- Jasiński Kazimierz, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Wydawnictwo Historyczne, Poznań-Wrocław 2001.
- Kołodziejski Stanisław, Średniowieczne rezydencje obronne Półkoziców w zachodniej Małopolsce. Wstęp do problematyki badań, [w:] Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 22, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998.
- Łaguna Stosław, Rodowód Piastów, „Kwartalnik Historyczny”, r. XI, 1897, s. 746-784.
- Marzec Andrzej, „Domina terrae sandecensis”. Rola polityczna królowej Jadwigi Łokietkowej w kontekście jej związków z dostojnikami małopolskimi, „Kwartalnik Historyczny”, r. 107, 2000, nr 1, s. 3-23.
- Śliwiński Józef, Mariaże Kazimierza Wielkiego. Studium z zakresu obyczajowości i etyki dworu królewskiego w Polsce XIV wieku, Wydawnictwa Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn 1987.
- Wyrozumski Jerzy, Kazimierz Wielki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004.
