Georges Haussmann i wielka przebudowa Paryża: od średniowiecznej zabudowy do nowoczesnej metropolii

Georges Haussmann i wielka przebudowa Paryża – zobacz też: Mickiewicz i jego Paryż

Od XVIII wieku Paryż borykał się z problemami urbanistycznymi i właściwie już od czasów rewolucji francuskiej planowano jego przebudowę. Największą zmorą miasta były w tym okresie przede wszystkim: niekorzystny układ bardzo wąskich średniowiecznych uliczek, napływ biednej ludności z prowincji oraz brak higieny, bezpieczeństwa i powracająca dwukrotnie epidemia cholery.

Paryż ok. 1570 r. (grafika z dzieła Georga Brauna i Franza Hogenberga [ Civitates Orbium Terrarum ])

Następujące po sobie przewroty (w 1789, 1830 i 1848 roku) oraz dokonująca się rewolucja przemysłowa doprowadziły do znaczącego zagęszczenia ludności. Ściągająca do Paryża biedota z prowincji zagnieżdżała się przede wszystkim w Quartier Latin (Dzielnica Łacińska) oraz na wyspach, a od lat 40. XIX wieku rozpoczęła imigrację ku północy miasta. Według danych przedstawionych przez Philipa Freriksa w „Południku Paryża”:

miasto przestawało powoli panować nad gwałtownym rozrostem. Liczba ludności powiększyła się z pół miliona w 1815 roku do miliona w 1848 roku i niemalże dwóch milionów w 1870 roku. Dla przykładu, Île de la Cité zasiedlało prawie piętnaście tysięcy mieszkańców, a ogólna liczba ludności Francji mieszkającej w Paryżu wzrosła z dwóch do siedmiu procent.

Początek problemów

W maju 1832 roku w centralnych dzielnicach Paryża wybuchła wielka epidemia cholery, która uśmierciła, w zależności od źródeł, od 18 do 30 tysięcy mieszkańców. Zaraza dotykała przede wszystkim warstw najuboższych, ale nie tylko. Zachorował i zmarł w tym czasie chociażby Casimir Pierre Périer, drugi premier monarchii lipcowej. W 1849 roku widmo epidemii nawiedziło stolicę Francji po raz drugi i ponownie zabiła ona prawie dwadzieścia tysięcy paryżan.

Ciężką sytuację w mieście pogarszał brak kanalizacji i bieżącej wody. Z tych powodów wszystkie miejskie nieczystości, w tym również trujące chemikalia używane do grzebania zmarłych w trakcie epidemii, trafiały bezpośrednio do Sekwany, która równocześnie była głównym źródłem wody pitnej.

Ponadto zbyt wysokie w stosunku do szerokości ulic budynki powodowały, iż do mieszkań nie dochodziło słońce i przez cały dzień panował w nich półmrok, co stwarzało tym samym bardzo niekorzystne warunki bytowe. Kamienice były zawilgocone, a ulice pokryte błotem. Średniowieczna zabudowa miasta nie umożliwiała również sprawnego poruszania się po mieście i nie była przystosowana do wzmożonego ruchu powstałego po wybudowaniu nowych dworców.

W celu ratowania miasta i nadania mu bardziej cywilizowanego charakteru władze zdecydowały się w końcu na podjęcie dość drastycznych środków.

Pierwsze plany

Realizacje pierwszych projektów ulepszenia miasta nie były zadowalające i nie przynosiły wymiernych efektów. Zazwyczaj przebudowy udawały się tylko w niewielkim zakresie bądź z powodu braku środków modernizacje nie były realizowane w ogóle. Już Napoleon Bonaparte, który pragnął przerobić Paryż na „trzeci Rzym”, przygotował kilka projektów przekształcenia miasta. Jego głównym celem było zbudowanie szerokich bulwarów. Z powodu perturbacji politycznych i braku funduszy udało mu się jedynie rozpocząć w 1802 roku budowę rue de Rivoli.

Rue de Rivoli i ogrody Tuileries, 1900 rok (il. ze zbiorów Biblioteki Kongresu USA)

Za czasów monarchii lipcowej Francja i Paryż przeżywały niezwykły rozwój gospodarczo-kulturalny. Ludność stolicy przekroczyła milion mieszkańców, a miasto wymagało szybkiej modernizacji. Ówczesny prefekt departamentu Sekwany, hrabia Claude Philibert Barthelot de Rambuteau, piastujący swój urząd w latach 1833–1848, zdawał sobie sprawę z narastających problemów. W celu opanowania trudności sanitarnych Rambuteau udało się zwiększyć liczbę fontann miejskich – od stu w 1830 roku do prawie dwóch tysięcy w 1848 roku. Tym samym ilość wody dostępnej dla paryżan wzrosła z 30 do 100 litrów na jednego mieszkańca.

Paryż był w tym czasie miastem bez zieleni, więc prefekt zarządził sadzenie drzew wzdłuż głównych alei (posadził ich około dwóch tysięcy). Rambuteau umocnił także nadbrzeża, przyczynił się do powstania dwóch mostów oraz był odpowiedzialny za rozbudowę miejskiego systemu gazowego oświetlenia ulic (z 69 dysz gazowych na początku jego kadencji do 8600 na koniec). Prefekt wybudował też w latach 1838–1843 roku kolejny szeroki bulwar, nazwany zresztą jego imieniem, ciągnący się przez dzielnicę handlową Les Halles i prowadzący znajdujących się w niej hal targowych, które dały nazwę tej części miasta. W celu przeprowadzenia budowy po raz pierwszy zrównano z ziemią stare budynki. Kolejne projekty nie zostały zrealizowane w związku z niekorzystnym prawem wywłaszczeniowym, niemniej decyzje Rambuteau wytyczyły kierunek działania dla kolejnego prefekta.

Polecamy e-book Agaty Łysakowskiej – „Damy wielkiego ekranu: Gwiazdy Hollywood od Audrey Hepburn do Elizabeth Taylor”:

Rewolucja Haussmanna

Napoleon III przekazuje baronowi Haussmannowi dekret o włączeniu do Paryża jego przedmieść (1860 r.)

Ludwik Napoleon Bonaparte chciał przekształcić Paryż w bardziej nowoczesne miasto, funkcjonalnością i estetyką przypominające Londyn, który w wyniku odbudowy i przebudowy po wielkim pożarze w 1666 roku stał się swoistym wzorem dla XIX-wiecznych urbanistów.

Aby zrealizować swój cel, 23 czerwca 1853 roku Napoleon III mianował prefektem Sekwany barona Georges’a Eugène’a Haussmanna i powierzył mu zadanie przebudowy Paryża. Polegało ono przede wszystkim na wytyczeniu długich i prostych bulwarów, budowie systemu kanalizacyjnego, stworzeniu miejskich parków i ogrodów, a także modelowaniu fasad budynków.

Do przeprowadzenia przebudowy utworzono specjalny zespół przy sekwańskiej prefekturze, w którym zasiadali między innymi: Victor de Persigny, ówczesny minister spraw wewnętrznych, który był odpowiedzialny za pozyskiwanie środków finansowych, inżynier Jean-Charles Alphand wraz z ogrodnikiem Jeanem-Pierrem Barilletem-Deschampsem, którzy zajmowali się projektowaniem parków i ogrodów, a także architekt Deschampes, którego zadaniem było przygotowanie planu urbanizacyjnego. Tak więc przebudowa była kierowana przez prefekturę, niemniej wykonawcami były podmioty prywatne.

Mosty, place, bulwary

Prawdziwą reorganizację miasta Haussmann rozpoczął od wbicia w jego centrum ogromnego krzyża, czyli od budowy tak zwanego grande croisée wschód–zachód (rue de Rivoli i rue Saint-Antoine) i północ–południe (boulevard de Sébastopol i boulevard Saint-Michel), dzięki którym powstała między innymi prosta droga łącząca Gare de l’Est (Dworzec Wschodni) i Gare du Nord (Dworzec Północny).

Haussmann zdawał sobie sprawę, że jedna arteria nie wystarczy, dlatego też wyznaczał i przebijał kolejne. Wytyczył chociażby szeroki boulevard Saint-Germain. Na prawym brzegu wybudował avenue de l’Opéra, boulevard Haussmann i rue La Fayette, które miały zapewnić lepszy dostęp do dzielnicy l’Opéra. Na ówczesnych przedmieściach wytyczył bulwary Saint-Marcel (co wiązało się z przebudową i włączeniem do miasta podparyskiej miejscowości o tej samej nazwie), Port-Royal i Voltaire. W latach 1853–1854 przebudowano mosty: Petit Pont, Pont Notre-Dame i Pont d’Austerlitz oraz zbudowano nowe, między innymi Pont des Invalides i Pont de l’Alma.

W miejscach zbiegu bulwarów prefekt wytyczał wielkie place. To właśnie za jego kadencji powstały place: Alma, Trocadéro, Voltaire (współcześnie Léon Blum), République czy zachwycający place de l’Étoile (dziś Charles-de-Gaulle), z Łukiem Triumfalnym na środku, od którego odchodzi w różnych kierunkach dwanaście bulwarów i alei.

Place de l’Étoile (Charles-de-Gaulle) z dwunastoma odchodzącymi od niego ulicami (fot. Adrian „Arpingstone” Pingstone)

W latach 1855–65 Haussmann zlecił budowę Gare de Lyon (Dworzec Lyoński) i Gare du Nord, a kilka istniejących już stacji włączył do istniejącej sieci połączeń drogowo-kolejowych. Z Gare de l’Est biegła droga prowadząca do Gare du Nord; dworzec Austerlitz połączony został z dworcem Montparnasse. Niestety, prefektowi nie udało się rozsądnie wytyczyć dojazdów do Gare Saint-Lazare ani Gare d’Orsay.

Tak ważne dla barona budowanie bulwarów o szerokości 20–40 metrów było niespotykane we francuskich miastach. Jedną z przyczyn takiego podejścia było najprawdopodobniej poczucie zagrożenia imperium – zastosowane rozwiązania urbanistyczne miały pomóc władzom w lepszej kontroli zamieszek i buntów. Szersze bulwary po prostu ułatwiały ruchy wojsk i, w założeniu, uniemożliwiały ustawianie barykad przez rewolucjonistów.

Sukcesem wielkiej przebudowy była też budowa sieci wodociągowej dostarczającej do do domów wodą pitną oraz modernizacja kanałów ściekowych, bez których miasto by się „zadusiło”. Haussmann pozostawił po sobie około 272 kilometry rur wodociągowych i ponad 600 kilometrów kanałów ściekowych.

Budynki mieszkalne

Budynki haussmannowskie były stawiane według określonego szablonu. Elewacje domów przy ulicach szerokich na 20 metrów nie mogły przekraczać 20 metrów wysokości. Fasady sąsiadujących budynków musiały znajdować się w jednej linii, a piętra powinny leżeć na tej samej wysokości. Przepisy te gwarantowały nadanie ulicom estetycznego, ale też dość monumentalnego i niekiedy monotonnego wyglądu. Nowi właściciele zobligowani zostali do czyszczenia elewacji raz na dziesięć lat.

Boulevard Haussmann z widocznymi budynkami w stylu haussmannowskim (fot. Thierry Bézecourt , na licencji Creative Commons paternité – partage à l’identique 3.0 (non transposée))

Prefektura sekwańska stawiała budynki w stylu eklektycznym. W literaturze wykształciło się nawet pojęcie stylu haussmannowskiego. Istnieje kilka niezmiennych cech charakterystycznych dla tego budownictwa. Elewacja budynku wykonana była z połączonych ze sobą bloków kamiennych. Drugie piętro posiadało jeden lub dwa balkony (zazwyczaj ozdobne), na trzecim i czwartym piętrze ramy okienne były już mniej dekoracyjne, a na piątym piętrze balkon był bardzo długi i nie posiadał żadnych ozdób. Dach przykrywający poddasze stanowiące szóste piętro ustawiony był pod kątem 45 stopni. Budownictwo haussmannowskie można podziwiać do dziś między innymi w V czy XV dzielnicy.

Przebudowa Les Halles

Prace Haussmanna nie polegały tylko na budowie nowoczesnych budynków mieszkalnych, sieci komunikacyjnych i wodociągowych. To właśnie w czasach II Cesarstwa podjęto modernizację najbardziej znanej dzielnicy handlowej Paryża: Les Halles (Dzielnica Hal). Znajdowało się tam najpopularniejsze miejskie targowisko, na którym można było zakupić różnorodne artykuły (spożywcze, odzieżowe, tkaniny i tym podobne). Początkowo w okolicach Les Halles osiedlali się kupcy i rzemieślnicy, z czasem w dystrykcie tym nastąpiło jednak ogromne zagęszczenie biedoty. Wybuchały tam epidemie, mieszkający tam robotnicy często wszczynali bunty, a gęsta zabudowa sprzyjała stawianiu barykad. Od dekad zastanawiano się, jak rozwiązać ten problem. Za sprawą Haussmanna cieszące się złą sławą paryskie hale zostały zburzone, a na ich miejscu postawiono nowe, zaprojektowane przez Wiktora Baltarda. Innowacyjne pawilony skonstruowane z żelaza i szkła przetrwały do lat 70. XX wieku.

Les Halles według projektu Wiktora Baltarda, 1863 r. (il. Huguet et Outhwaite, ze zbiorów Biblioteki Kongresu USA)

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Dalsze inwestycje

Wielka przebudowa stolicy objęła też inne inwestycje. W VIII dzielnicy wybudowano przepiękny kościół Saint-Augustin zaprojektowany przez twórcę Hal, Wiktora Baltarda. Kościół umieszczony został na przecięciu bulwarów Haussmanna i Malesherbes. Charakteryzuje się on typowym eklektycznym stylem, ale jego wyjątkowość polega na tym, iż oparty jest na metalowej konstrukcji, co stanowiło wówczas novum. Wewnątrz wciąż można zobaczyć żeliwne kolumny podtrzymujące sklepienie.

W tym samym czasie powstała słynna l’Opera Garnier. Jej gmach wybudowany został według projektu Charles’a Garniera, w stylu neoklasycznym z elementami barokowymi. Budynek jest jak na ówczesne standardy bardzo bogato zdobiony – w zamyśle projektantów miał być miejscem wypoczynku, a przebywanie w jego wnętrzu miało sprawiać przyjemność.

Na polecenie Napoleona III „oczyszczono” plac przed katedrą Notre-Dame, tworząc tym samym ogromny Parvis Notre-Dame (dziedziniec Notre-Dame, dziś place Jean-Paul-II). W tym celu wyburzono znajdujące się tu XV-wieczne domy z muru pruskiego oraz XIII-wieczny kościół Sainte-Geneviève-des-Ardents.

Parvis Notre-Dame (fot. Panoramas , na licencji Creative Commons Attribution-NoDerivs 2.0 Generic)

W Paryżu właściwie nie istniały parki i lasy. Napoleon III, zachwycony londyńskimi terenami zielonymi, zlecił prace mające zmienić ten stan rzeczy i powierzył je Jeanowi Alphandowi. Właśnie wtedy wyznaczono istniejące do dziś parki, jak słynny Bois de Boulogne (Lasek Buloński) w XVI dzielnicy, park Buttes-Chaumont czy Monceau.

Finanse

Koszty tych inwestycji były niewyobrażalne, a Haussmann uzyskał zgodę na realizację swojego projektu dzięki przedstawieniu fikcyjnych i nierealistycznych kosztorysów. Nie bez znaczenia było również całkowite poparcie cesarza Francji, co pozwalało baronowi na otrzymanie rocznego budżetu w wysokości około 50 milionów franków. Ponadto, aby opłacić wielką przebudowę, Haussmann wprowadził akcyzę na wszystkie towary wwożone do capitale impériale. Zapotrzebowanie na materiały budowlane i napływ rąk do pracy generowały popyt na inne towary, więc dzięki nałożonemu podatkowi budowa po części zarabiała sama na siebie.

Co więcej, aby zdobyć środki potrzebne na przebudowę, na początku swoich działań Haussmann z ogromnym zyskiem sprzedawał wywłaszczone i niezabudowane tereny. Wywłaszczenia prowadziły, notabene, do oszukańczych spekulacji i przysporzyły później baronowi sporo kłopotu, gdyż niewykorzystane grunty musiały zostać zwrócone, co w konsekwencji pozbawiło urbanistę niezwykle ważnego źródła dochodu. Aby ostatecznie zakończyć przebudowę, prefekt zmuszony był zaciągnąć kredyty. W 1870 roku Haussmann stracił stanowisko, a Paryż spłacał wielkie długi aż do 1929 roku.

Camille Pissarro, Avenue de l'Opéra (1898 r.)

Odbiór transformacji

Przebudowa budziła wątpliwości ówczesnych paryżan, a barona Haussmanna, i jego zwierzchnika poddawano nieustannej krytyce. Ich działania potępiali zarówno przeciwnicy polityczni, jak i dziennikarze, karykaturzyści czy pisarze.

Wspomniani komentatorzy zarzucali urbaniście przede wszystkim antyplebejskość, niszczenie cennych zabytków oraz celowe przystosowywanie miasta do celów militarnych. Protestowano przeciwko niszczeniu zabytkowej średniowiecznej zabudowy (między innymi murów obronnych) oraz wyburzaniu renesansowych rezydencji.

Nowe budynki przeznaczone były głównie dla bogatych mieszkańców Paryża. Biedota była zmuszona przenieść się na przedmieścia (do Belleville, Menilmontant czy Saint-Antoine), tworząc kolejne dzielnice robotnicze o złej sławie. Jak pisze cytowany wcześniej Freriks „przebudowa Paryża stała się symbolem napoleońskiego despotyzmu”.

Nie bez echa przeszły specjalne regulacje prawne dotyczące wywłaszczeń. Właściciele domów znajdujących się w przebudowywanych dzielnicach otrzymywali odszkodowania, niemniej przepisy w tym względzie dawały administracji niemal całkowitą dowolność, co stwarzało pole do częstych nadużyć. Administracja Haussmanna często podawana była do sądu i przegrała wiele procesów. Prefektowi zarzucano również, że jego projekty pogrążają miasto w monotonii, a poszczególne dzielnice tracą swój indywidualny charakter. Mimo wprowadzanych udogodnień paryżanie czuli się wyobcowani w swoim nowym, wielkim i bezdusznym mieście. Paryż stawał się obcy dla własnych mieszkańców.

Świetnym przykładem ówczesnego podejścia do wielkiej transformacji miasta jest powieść Emila Zoli „Zdobycz” z 1872 roku, której główny bohater, Arystydes Rougon (później Saccard) próbuje się wzbogacić przy okazji hassmannowskiej przebudowy.

Warto zaznaczyć, że nie wszystkie paryskie kwartały zostały przebudowane – szacuje się, że przekształceniom uległo około 60% zabudowy miasta. Mimo planów, nie udało się wyburzyć pałaców w arystokratycznej dzielnicy Le Marais – ocalała, gdyż była zamieszkana przez znane rodziny arystokratyczne i rzemieślnicze, wywłaszczenie ich nie było więc proste. Dzięki temu do dziś można pospacerować po wąskich uliczkach, przy których mieszczą się zabytkowe rezydencje. Swój średniowieczny klimat zachowały również niektóre uliczki w Quartier Latin (Dzielnicy Łacińskiej).

Na szczęście pałace w dzielnicy Le Marais ocalały. Powyżej Hôtel de Sens, dawniej pałac arcybiskupów Sens (fot. Mbzt , na licencji Creative Commons Paternité 3.0 Non transposée)

Podsumowanie

Podczas wielkich prac transformacyjnych wyburzono około 20 000 domów, a ponad dwukrotnie więcej zostało przebudowanych i wyposażonych w bieżącą wodę oraz gaz. Istniejące bulwary zostały poszerzone, wyznaczono przełomowe osie komunikacyjne. Paryż podzielono na dwadzieścia dzielnic, z których każda miała własnego mera. Przeprowadzone prace spowodowały również powstanie nowego rozkładu demograficzno-społecznego miasta. Biedota opuściła jego serce i przeniosła się do pozostałych, głównie wschodnich dzielnic. W centrum stanęły budynki użyteczności publicznej oraz kamienice dla rodzin zamożnych. Przebudowa zmieniła całkowicie oblicze miasta, przekształcając je w jedną z najpiękniejszych i najnowocześniejszych stolic na świecie.

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!

Bibliografia

• Benjamin Walter, Paryż – stolica dziewiętnastego wieku, [w:] tegoż: Twórca jako wytwórca; wyboru dokonał Hubert Orłowski, wstęp Jerzy Kmita, przeł. z niem. Hubert Orłowski, Janusz Sikorski, [teksty z fr. przeł. Stefan Pieczara], Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1975.
• Ferguson Priscilla Parkhurst, Paris as Revolution. Writing the Nineteenth-Century City, University of California Press, Berkeley 1994.
• Freriks Philip, Południk Paryża. Fascynująca wędrówka przez stolicę Francji, tł. Elżbieta Zaleska, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2007.
• Kirkman Emily, Architecture in the Era of Napoleon III, [dostępny online: 4.05.2012],

http://www.arthistoryarchive.com/arthistory/architecture/Haussmanns-Architectural-Paris.html.

• Les immeubles Haussmann a Paris. Paris et Napolen III, [w:] Art History Archive, 2007 [dostęp 1 kwietnia 2012], <[http://www.wmaker.net/opcc/Paris-et-Napoleon-III_r3.html]>.
• Rutkowski Krzysztof, Paryskie pasaże. Opowieść o tajemnych przejściach, Słowo/Obraz, Gdańsk 1995.
• Rohan Anne, Les Travaux Haussmanniens Sous Le Second Empire, [w:] Paris Sweet Home, [dostęp 3 kwietnia 2012], <[http://www.parissweethome.com/parisrentals/art_fr.php?id=88]>.

Redakcja: Roman Sidorski