Homer – ślepy wędrowiec, autor „Iliady” i „Odysei”
Szczegóły życia Homera – największego poety starożytnej Grecji – nie są dobrze znane. Nawet starożytni nie wiedzieli niczego o jego losach, mimo że już wtedy uchodził za wybitnego twórcę i autorytet. W kolejnych wiekach niektórzy historycy podważali jego istnienie, choć najnowsze badania wyraźnie przeczą takim teoriom. Opowieść o dziejach Homera oscyluje między rzeczywistością a legendą, wiele historycznych zapisków dotyczących jego korzeni jest ze sobą sprzecznych, co czyni go tajemniczym. W starożytności przypisywano mu boskie pochodzenie, co podkreślało jego pozycję już w czasach antycznych. Grecy byli zdania, że Homer zrodził się ze związku boga rzeki Meles i nimfy Kreteis, z tego powodu uważano także, że jego pierwotne imię brzmiało Melesigenes.
Homer pod znakiem zapytania
Homer urodził się prawdopodobnie w VIII wieku p.n.e. na wyspie Chios u wybrzeża dzisiejszej Turcji. „Prawdopodobnie”, ponieważ nawet w kwestii miejsca jego narodzin nie możemy mieć pewności. Po latach o miano miejsca, które wydało na świat ojca poezji epickiej konkurowały m.in. Smyrna, Ateny, Itaka, Kolofon, Pylos i Argos. Homera tradycyjnie przedstawiano jako niewidomego mężczyznę – istotnie jego imię w niektórych dialektach antycznej Grecji oznaczało „ślepca”, choć również „zakładnika” i „człowieka towarzyszącego”, „zmuszonego do podążania”. Choć nie istnieje jednoznaczny dowód niepełnosprawności poety, wielu badaczy odnajduje potwierdzenie tej teorii w samych dziełach Homera (w „Odysei” pojawia się na przykład niewidomy pieśniarz Demodokos). Historycy podkreślają też fakt, że wielu aojdów pozbawiano wzroku w celach rytualnych, aby stymulować ich pamięć.
Homer przekazywał swoje dzieła ustnie, opiewał w nich czyny bohaterów, herosów i bogów. Co istotne, jego utwory spisali dopiero potomni. Słynne eposy Homera powstały najprawdopodobniej na kanwie już wcześniej istniejących, anonimowych pieśni i podań, a także długiej tradycji ustnej poezji. Żaden grecki poeta nie przewyższył go sławą. To właśnie Homera okrzyknięto ojcem poezji epickiej, a jego dzieła uznaje się za fundament literatury zachodniej, który na wiele wieków ustanowił wzorzec epiki.
Cechy eposu homeryckiego
Co wyróżniało styl Homera? Jego eposy rozpoczynała inwokacja, czyli rozwinięta apostrofa, w której autor zwraca się do bóstwa, prosząc o natchnienie. Do charakterystycznych środków stylistycznych wykorzystywanych przez Homera należały ponadto epitety stałe (a więc takie same określenia postaci, np. szybkonogi Achilles), wszechwiedzący, obiektywny narrator, który ujawnia swe uczucia jedynie w inwokacji, szczególnie rozbudowane porównania nazwane przez badaczy homeryckimi, realistyczne opisy zarówno przedmiotów, jak i scen batalistycznych. Znamienna była też miara wierszowa, którą stanowił heksametr (wers zbudowany z sześciu stóp).
Co ciekawe, współcześni Homerowi Grecy uznawali „Iliadę” i „Odyseję” za teksty historyczne, przedstawiające prawdziwe wydarzenia. W istocie Homer nie tylko opisywał zdarzenia sprzed ponad 400 lat („Iliada” powstała zapewne w VIII wieku p.n.e., natomiast wojna trojańska toczyła się w XIII wieku p.n.e.), ale też nawiązywał do mitologii, tworząc przenikające się światy – ludzi i bogów, kierujących wszelkimi działaniami ziemskich bohaterów. Taka formuła dobrze oddaje realia greckiego świata, wskazując ówczesne wierzenia, rozrywki i obyczaje jego mieszkańców czy sposoby walki, stając się źródłem wiedzy historycznej oraz etnograficznej. Przeplatanie się dwóch płaszczyzn: ziemskiej i boskiej, stanowi kolejny wyróżnik eposów homeryckich, głęboko osadzonych w greckiej mitologii.
Kwestia homerycka
Z postacią Homera wiąże się słynne pojęcie kwestii homeryckiej. Dotyczy ono sporu o autorstwo najsłynniejszych starożytnych eposów – „Iliady” i „Odysei”, wedle tradycji przypisywanych Homerowi. Już starożytni uczeni podważali autorstwo dzieł, a polemika powróciła także w czasach nowożytnych, kiedy pod koniec XVIII wieku niemiecki filolog Friedrich August Wolf opublikował pracę „Wstęp do Homera”.
Na przestrzeni wieków niektórzy badacze nie tylko kwestionowali autorstwo eposów, ale też samo istnienie Homera – stawiano hipotezę, że utwory mogą stanowić zlepek wielu poematów, będących owocem pracy co najmniej kilku pokoleń greckich pieśniarzy. Najnowsze wyniki badań przeczą jednak takiemu stanowisku. Analizy komputerowe wskazują, że autorem „Iliady” i „Odysei” musiał być jeden poeta. Przeprowadzone w celu rozstrzygnięcia kwestii homeryckiej prace badawcze, pozwoliły ponadto na odrzucenie autorstwa błędnie przypisywanych Homerowi innych utworów, w tym m.in. poematu heroikomicznego „Batrachomyomachia” (w języku polskim znany jako „Wojna mysio-żabia”), przetwarzającego w humorystycznym tonie motywy wojny trojańskiej.
Homer – „Iliada”
„Iliada” jest najwyższą i najgłębszą epopeją świata, „Odyseja” tylko najdoskonalszą. Na pozór stanowią one cud stworzenia na początku dziejów greckich; w rzeczywistości wyrosły na podłożu dwutysiącletniej kultury kreteńskiej, półtysiącletniej mykeńskiej i kilkuwiekowej jońskiej – pisał o dziełach Homera filolog klasyczny Tadeusz Sinko.
„Iliadę” uznaje się za najstarszy zabytek literatury europejskiej. O jej pierwotności względem „Odysei” świadczy m.in. rozwinięcie niektórych wątków w drugim z homeryckich eposów, a także swoiste dopełnienie wcześniejszej historii. Oba utwory datuje się na VIII w. p.n.e., choć niektórzy badacze sugerują dopiero VII w. p.n.e. Tytuł „Iliady” pochodzi od innej nazwy Troi – „Ilion” – i nieco myląco sugeruje, że mamy w niej do czynienia z odtworzeniem trwającej 10 lat wojny trojańskiej. W rzeczywistości epos przedstawia jedynie fragment z dziejów słynnej wojny (około 50 dni z ostatniego roku zmagań Greków z Trojańczykami). Treść „Iliady” niezwykle celnie podsumował prof. Jan Trzynadlowski:
Achilles rozgniewany na Agamemnona za odebranie branki Bryzejdy wycofuje się z walki i przyrzeka powrócić do niej nie wcześniej, aż Trojanie zwyciężając Greków podejdą pod ich okręty. Tak się istotnie dzieje. Mimo męstwa innych bohaterów greckich Trojanie pod wodzą Hektora zwyciężają. Przyjaciel Achillesa, Patroklos, chcąc odwrócić niebezpieczeństwo, za zgodą Achillesa przywdziewa jego zbroję, wyrusza do walki, jednakże ginie z rąk Hektora. Hektor zdobywa zbroję Achillesa. Na prośbę matki bohatera Hefajstos, bóg-kowal, wykuwa nową, wspaniałą zbroję; po pogrzebie Patrokla Achilles przywdziewa ją i rusza do boju. Szala zwycięstwa przechyla się na stronę Greków; Achilles stacza pojedynek z Hektorem i przeszywa go włócznią. Ojciec zabitego, król Priam, wykupuje zwłoki syna. Pogrzeb Hektora kończy Iliadę. Wobec śmierci głównego obrońcy los miasta jest przesądzony.
Tak zwięzły, zawierający główne wątki eposu opis nie oddaje jednak artyzmu dzieła Homera, którego istota tkwi we wspomnianym wyżej, charakterystycznym stylu wędrownego śpiewaka z mistrzowskimi porównaniami i rytmem heksametru na czele. Mimo że „Iliada” opowiada zdarzenia z dziesiątego roku wojny trojańskiej i urywa się przed ostatecznym zakończeniem konfliktu, dzięki wprowadzeniu rozbudowanego tła, stanowi w poniekąd relację całej wojny wraz z ukazaniem przyczyn zatargu oraz przewidywanym zakończeniem. Co interesujące, Homer opiewa w „Iliadzie” wydarzenia z dalekiej przeszłości, sprzed blisko 400 lat. Jego epos to coś znacznie więcej niż bogaty w walory artystyczne opis wojny – poeta zawarł w swej relacji liczne rozważania moralne, dotykając tak fundamentalnych kwestii, jak honor, odwaga, lojalność i przyjaźń. Przedstawił także uniwersalne przesłanie o złu wojny. Tło stanowią historyczne konflikty przenikające się ze strukturą świata greckich bogów. To wszystko sprawia, że „Iliada”, jako najstarsze dzieło europejskiej literatury, nie tylko wciąż zachowuje aktualność na gruncie poruszanych przez nią wartości, ale też pozostaje jednym z najważniejszych źródeł wiedzy o kulturze antycznej Grecji.
Polecamy e-book pod red. Magdaleny Mikrut-Majeranek „Poradnik młodego humanisty. Studia bez tajemnic”
Homer – „Odyseja”
Pod względem kompozycyjnym oraz stylistycznym „Odyseja” przypomina wcześniejszą „Iliadę”. Jest to opowieść o przygodach jednego z greckich wojowników, Odyseusza, który po zakończonej wojnie trojańskiej przez 10 lat stara się wrócić do rodzinnej Itaki. Podobnie jak w przypadku „Iliady”, Homer przedstawia wycinek tułaczki Odyseusza – akcja toczy się w sumie przez 40 dni, choć z licznymi retrospekcjami umożliwiającymi odtworzenie dziejów bohatera. W trakcie morskiej wędrówki Odyseusz napotyka liczne przeszkody i przemierza fantastyczne krainy, spotykając m.in. cyklopa, syreny czy nimfę Kalipso, a to wszystko przez narażenie się mściwemu Posejdonowi… Homer ponownie tworzy dwa przenikające się światy ludzi i bogów, którzy wysługując się ziemskimi bohaterami (przeszkadzając im lub pomagając w różnych działaniach), rozliczają własne porachunki.
Podczas gdy główny bohater „Iliady”, Achilles, był uosobieniem odwagi, niemniej dzielny Odyseusz pozostaje przede wszystkim symbolem sprytu i przebiegłości. Jak dowiadujemy się z eposu Homera, to właśnie król Itaki był pomysłodawcą słynnego konia trojańskiego. W przeciwieństwie do bohatera z poprzedzającego „Odyseję” utworu, siła Odyseusza tkwi w jego umyśle, i zaradności, a nie fizycznym męstwie. Według badaczy „Odyseja” może ponadto uchodzić za wzór romansu – historia opiera się bowiem nie tylko na motywie wędrówki, ale również rozdzielenia dwojga kochanków: wojownika i jego odrzucającej licznych zalotników żony Penelopy, których losy splatają się ponownie po wielu latach wojny i tułaczki mężczyzny.
Homer – dziedzictwo
Eposy Homera stworzyły podwaliny literatury zachodniej, zapoczątkowując poezję epicką. „Iliada” i „Odyseja” poza przekonującą wartością historyczną, pozwoliły na zapoznanie się z dziedzictwem kulturowym starożytnej Grecji, a także sformułowanie humanistycznego przesłania o wartości człowieka oraz jego moralnych rozterkach czy zmaganiach z losem. Styl Homera na długie wieki stał się wzorcem dla poetów antycznego świata. Inspirację dorobkiem Homera widać choćby w rzymskiej „Eneidzie” Wergiliusza.
Jeden z najsłynniejszych filozofów greckich Arystoteles pisał, że dzieła Homera stanowią doskonały przykład mimesis, czyli odtwarzania rzeczywistości. Do jego twórczości odnoszono się także znacznie później, czego przykład może stanowić choćby głośna powieść Jamesa Joyce’a z początku XX wieku, „Ulisses”, która nawiązuje do homeryckiej „Odysei”. Poza nieocenionym wpływem na ukształtowanie literatury, eposy Homera wciąż oddziałują na inne gałęzie sztuki, jak malarstwo czy kino. W 1874 roku artysta William-Adolphe Bouguereau stworzył obraz „Homer i jego przewodnik” utrwalający wyobrażenie aojdy jako wędrownego ślepca. Z pewnością wielu z nas oglądało również superprodukcję „Troja” (2004) Wolfganga Petersena, będącą filmową adaptacją „Iliady”. Fascynacja ponadczasowym dorobkiem Homera – niezależnie od rozważań czy faktycznie istniał poeta o tym imieniu – nie przeminie nigdy.
Bibliografia:
- K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1987.
- T. Miłkowski, J. Termer, Leksykon lektur szkolnych, Graf-Punkt, Warszawa 2000.
- Homer [w:] Britannica
redakcja: Jakub Jagodziński
