Jerzy Mniszech – awanturniczy cień Dymitra Samozwańca

Śmierć cara Iwana IV Groźnego wywołała w Rosji poważny kryzys dynastyczny. 7 stycznia 1598 r., w wyniku śmierci jego chorowitego syna, Fiodora I, ostatniego Rurykowicza na carskim tronie, w targanej wewnętrznymi sporami Rosji rozpoczęła się tzw. wielka smuta –  okres upadku władzy centralnej, destabilizacji i wojen. Władzę w ogarniętym chaosem kraju przejął Borys Godunow, bojar, były doradca Iwana Groźnego i członek rady bojarskiej. Nowemu carowi Wszechrusi nie dane było jednak rządzić w spokoju. Z początkiem 1603 r. na wschodzie Rzeczpospolitej, w majątku księcia Adama Wiśniowieckiego w Brahiniu, pewien człowiek podał się za cudownie ocalałego przyrodniego brata Fiodora I, carewicza Dymitra, który jako ośmioletni chłopiec zmarł w niejasnych okolicznościach. Więcej na ten temat przeczytasz w nowym, dwutomowym wydaniu cyklu „Samozwaniec” pióra Jacka Komudy.  Sprawdź również tom 3-4.

Pojawienie się rzekomego Dymitra, którego dzisiaj utożsamia się z osobą prawosławnego mnicha Grigorija Otrepiewa, zapoczątkowało zbrojne interwencje części polskiej i litewskiej magnaterii, w celu obalenia Godunowa i osadzenia Samozwańca na moskiewskim tronie.

Jerzy Mniszech – ambitny magnat

Z Brahinia pierwszy Dymitr Samozwaniec udał się do Samboru na dwór wojewody sandomierskiego i starosty samborskiego, Jerzego Mniszcha. Ów szlachcic urodził się w 1548 r. w czeskiej rodzinie kalwinów, która w pierwszej połowie XVI w. osiedliła się w Polsce. Mniszchowie stopniowo wtapiali się w polskie środowisko szlacheckie, budując bliskie związki z magnackimi rodzinami, takimi jak Wiśniowieccy czy Oleśniccy.

Sam Jerzy kształcił się na uniwersytetach w Królewcu i Lipsku, zaś po powrocie do Korony zmienił wyznanie na katolicyzm. Ożenił się wówczas z Jadwigą Tarłówną, córką sekretarza królewskiego Mikołaja Tarło, z którą miał pięciu synów i cztery córki. Bliskie związki z królewskim dworem i samym królem Zygmuntem Augustem, którego był kuchmistrzem, pozytywnie odbiły się na politycznej karierze ambitnego szlachcica. Schorowany król darzył Jerzego dużym zaufaniem, powierzając mu bardzo intymne zadania. Mniszech był odpowiedzialny m.in. za sprowadzanie władcy kochanek. Bliskie kontakty z koroną stały się także źródłem poważnych problemów. Po śmierci króla Jerzego oskarżono o przyczynienie się do zgonu władcy oraz korzystanie z usług podejrzanych znachorów i czarowników. Ponadto obwiniano go o kradzież królewskich pieniędzy z zamku w Knyszynie. Z pomocą przyszli mu wówczas senatorowie sprzyjający jego rodzinie, którym udało się wybronić szlachcica. Nie udało im się natomiast pozbyć niesławy, jaka otoczyła osobę Mniszcha, a która miała w przyszłości jeszcze przybrać na sile.

W 1574 r., w czasie krótkiego panowania Henryka Walezego, Mniszech został krajczym wielkim koronnym. Poparłszy kandydaturę Stefana Batorego na króla, szlachcic znalazł się orszaku wysłanym po elekta do Siedmiogrodu. Jerzy okazał się równie dobrym żołnierzem co dworzaninem. W 1581 r. jako rotmistrz wziął udział w wyprawie inflanckiej Batorego, uczestnicząc w oblężeniu Pskowa, gdzie odznaczył się odwagą, szturmując miasto razem z piechotą. W 1587 r. Mniszech poparł elekcję Wazy na króla Rzeczpospolitej, za co Zygmunt III odwdzięczył się mianując go starostą samborskim, a następnie nadając mu tytuł wojewody sandomierskiego.

Jerzy Mniszech – rozrzutny magnat

Co skłoniło wojewodę do wzięcia udziału w moskiewskich awanturach? Mniszcha cechowała nie tylko ambicja, ale też rozrzutność. Ostatnia dekada XVI w. przyniosła Jerzemu poważne problemy finansowe i groźbę bankructwa. Wojewoda sandomierski prowadził bardzo kosztowne i wystawne życie, które, w jego mniemaniu, miało odpowiadać jego statusowi. Mniszech przeznaczył ogromne sumy na rozbudowę zamku w Łaszkach Murowanych, który stał się pokazową rezydencją magnata. Edukacja zagraniczna synów oraz hojne datki dla Bernardynów lwowskich i samborskich również miały niemały udział w pogłębianiu się finansowego dołka szlachcica. Kiedy stało się jasne, że dochody z majątków Mniszcha nie pokryją kosztów jego zachcianek, wojewoda zaczął się poważnie zadłużać się u magnaterii i samego króla, a ponadto dopuszczać się rabunków. Zaniepokojony sytuacją finansową magnata król wysłał nawet specjalnych komisarzy do zbadania jego stanu majątkowego.

Protektor Dymitra

Niezalenie więc o od swoich poglądów na sprawę Dymitra, magnat widział w nim szansę na poprawę własnej sytuacji finansowej, ale także i społecznej. Zostając niejako czołowym orędownikiem sprawy pierwszego Samozwańca, w 1604 r. Jerzy Mniszech udał się z Dymitrem na dwór Zygmunta III Wazy w Krakowie, a po uzyskaniu jego milczącej zgody na wyprawę, w maju tego roku wrócił z protegowanym na swoje ziemie, zatrzymując się po drodze w Sanoku, którego starostą był syn Jerzego, Stanisław Mniszech. Na miejscu, wykorzystując sądy grodzkie, wojewoda przystąpił do pozyskiwania okolicznej szlachty dla sprawy Dymitra. Po powrocie do Samboru podpisał z podopiecznym umowę, według której po uzyskaniu moskiewskiego tronu Samozwaniec miał zapłacić wojewodzie milion złotych, a co ważniejsze, poślubić jego córkę, Marynę Mniszchównę. Takie małżeństwo, poza korzyściami materialnymi, podniosłoby również status i siłę polityczną rodu Mniszchów.

Chcesz poznać burzliwe dzieje Dymitriad i polskich awanturników, którzy w nich uczestniczyli? Koniecznie sięgnij po nowe, dwutomowe wydanie cyklu „Samozwaniec” pióra Jacka Komudy.

Przygotowania do wyprawy

Nagrodzony przywilejem, na mocy którego pretendent do tronu nadawał wojewodzie Smoleńsk i księstwo siewierskie, Mniszech zaczął gromadzić dla niego armię, wybierając na miejsce koncentracji wojsk podlwowskie Gliniany. Kiedy 9 września 1604 r. Dymitr przybył na miejsce zbiórki, jego oczom ukazał się mało imponujący widok. Dużym wysiłkiem Mniszchowi udało się zgromadzić ledwo 2500 ludzi. Hetmanem tej prywatnej armii został sam wojewoda sandomierski, a na pułkowników wybrano Adama Dworzyckiego, Stanisława Gogolińskiego i Adama Żulickiego. Wśród bardziej znaczących postaci biorących udział w wyprawie należy wskazać tez: kniazia Romana Rożyńskiego, wojewodę bełskiego Konstantego Wiśniowieckiego i starostę chmielnickiego Mikołaja Strusia. Siły Samozwańca wsparły też oddziały kozaków dońskich i zaporoskich. Ostatecznie, armia wyruszająca na Moskwę liczyła ok. 5000 ludzi, do których po przekroczeniu Dniepru, dołączyli kolejni Kozacy i popierający Dymitra Rosjanie.

Hetman Jerzy Mniszech

Mniszech odniósł kilka sukcesów, m.in. zdobywając bez walki Czernihów, lecz 21 listopada armia utknęła pod silnie ufortyfikowanym Nowogrodem Siewierskim. 28 grudnia 1604 r. moskiewskie wojska Fiodora Mścisławskiego dotarły z odsieczą pod Nowogród, a trzy dni później doszło do walnej bitwy pod miastem. Gwałtownym atakiem chorągwi petyhorskich Mniszech wprowadził zamieszanie na prawym skrzydle dużo liczniejszej armii moskiewskiej, które następnie rozbił atakiem czterech chorągwi husarskich. Bitwa została wygrana, ale hetman nie wykorzystał szansy na całkowite rozbicie Rosjan, którzy bezpiecznie wycofali się z pola walki.

Na tym jednak kończy się zwycięska wyprawa Jerzego Mniszcha. 14 stycznia 1605 r. polskie wojsko Dymitra podniosło otwarty bunt z powodu zaległości w wypłacie żołdu przez Samozwańca. Szeregi armii opuściło większość Polaków, a wśród nich znalazł się sam hetman, który skarżąc się na zdrowie i tłumacząc koniecznością uczestnictwa w zbliżającym się sejmie wyruszył w drogę do domu. W rzeczywistości jednak Mniszech powrócił, by zgromadzić nowe fundusze i oddziały dla sprawy „carewicza”.

Wzlot i upadek wojewody

Do przebywającego w Rzeczpospolitej wojewody dotarła wiadomość o śmierci cara Godunowa, zajęciu przez Samozwańca Moskwy i jego koronacji, która miała miejsce 31 lipca 1605 r. Zgodnie z wcześniejszą umową, 22 listopada 1605 r. w Krakowie odbył się ślub per procura Maryny Mniszchówny i cara Dymitra, zaś ojciec panny młodej otrzymał od carskiego posłańca szczodre dary. Nowy car oczekiwał teraz na przyjazd swojego protektora i jego córki do Moskwy, lecz wojewoda zwlekał z wyjazdem wykorzystując otrzymane wynagrodzenie na spłatę co ważniejszych zadłużeń. Tłumacząc swoje ociąganie zbyt wysokimi kosztami podroży, wojewoda musiał wreszcie wyruszyć w drogę po tym, jak otrzymał od posłańca Dymitra pieniądze mające pokryć wydatki na wyjazd. 2 marca 1606 r. Mniszech wyruszył wraz z córką w stronę Moskwy, osiągając cel podróży 12 maja. Sześć dni później odbyła się uroczysta koronacja Maryny na carycę, a następnie zaślubiny pary w obrządku prawosławnym. W tym momencie Jerzy Mniszech osiągnął zamierzony cel, jednak już kilka dni później, wskutek zawiązanego przeciwko Samozwańcowi spisku bojarów, Dymitr poniósł śmierć, Polacy na Kremlu zostali wymordowani, a wojewoda sandomierski wraz z córką trafili do niewoli.

Jerzemu i Marynie zwrócono wolność dopiero w sierpniu 1608 r., po tym jak wojewoda obiecał nowemu carowi Wasylowi Szujskiemu, że nie poprze sprawy II Samozwańca. Wbrew złożonej obietnicy, Mniszech postanowił spróbować szczęścia po raz drugi. 14 września tego roku magnat udał się wraz z córką z Jarosławia, gdzie byli więzieni, prosto do Tuszyna, gdzie obozował Dymitr Samozwaniec II. Wojewoda rozpoznał w nim swojego zięcia, a ten obiecał mu pieniądze i zamki w ziemi siewierskiej. Po kilku dniach, pod wpływem ojca i bliskiego otoczenia, również Maryna zobaczyła w nowym pretendencie swojego męża. W styczniu 1609 r. magnat udał się na sejm, na którym starał się nie dopuścić do królewskiej interwencji w Moskwie. Wskutek działań wojewody, na sejmie w 1611 r. oskarżono go o zdradę, działanie wbrew interesom Rzeczpospolitej i podburzanie szlachty przeciwko koronie. Wzajemne oskarżenia doprowadziły niemal do pojedynku na szable między Mniszchem a jego największym przeciwnikiem na sali sejmowej, kasztelanem kaliskim Adamem Stadnickim. Sejmowa awantura była ostatnim przejawem politycznej aktywności wojewody. Jerzy Mniszech zmarł w maju dwa lata później.

Materiał powstał we współpracy reklamowej z wydawnictwem Fabryka Słów.

Chcesz poznać burzliwe dzieje Dymitriad i polskich awanturników, którzy w nich uczestniczyli? Koniecznie sięgnij po nowe, dwutomowe wydanie cyklu „Samozwaniec” pióra Jacka Komudy.

Bibliografia:

·         Andrusiewicz Andrzej, Dzieje Dymitriad 1602-1612, t. 1 i 2, wyd. Wydawnictwo Naukowe Akademii Nauk Społecznych, Warszawa 1990.

·         Tenże, Dymitr Samozwaniec i Maryna Mniszech, wyd. Świat Książki, Warszawa

2009.

·         Tenże, Dzieje wielkiej smuty, wyd. Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 1999.

·         Augustyniak Urszula, Historia Polski 1572-1795, wyd. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

·         Czerska Danuta J., Dymitr Samozwaniec, wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004.

·         Dzięgielewski Jan, Maryna (Mniszchówna), [w:] Internetowy Słownik Biograficzny, https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/maryna-mniszchowna-zm-1614-carowa-moskiewska [dostęp: 5.08.2023].

·         Florek Piotr, Pierwszy etap walki Dymitra I Samozwańca o koronę carską: bitwa pod Nowogrodem Siewierskim w 1604 r, „Echa Przeszłosci” 2007, nr. 8, 91-109.

·         Opaliński Edward, Jerzy Mniszech z Wielkich Kończyc, [w:] Internetowy Słownik Biograficzny, https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jerzy-mniszech-ur-ok-1548-zm-1613-wojewoda-sandomierski [dostęp: 5.08.2023].

·         Wójcik Zbigniew, Historia powszechna. Wiek XVI-XVII, wyd. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.