Kārlis Ulmanis i kultura łotewskiego autorytaryzmu

Kiedy w nocy z 15 na 16 maja 1934 roku premier Kārlis Ulmanis rozwiązał Sejm i ogłosił stan wojenny, nie napotkało to żadnego sprzeciwu. Wierne Ulmanisowi oddziały armii, policji i aizsargów, czyli weteranów I wojny światowej, szybko zajęły gmach Sejmu. Zdobywać innych urzędów nie było potrzeby, ponieważ faktycznie przewrotem kierował sam rząd. Kiedy policjanci zjawili się w domu marszałka Sejmu, żeby aresztować go wraz z synem, posłem Bruno Kalniņšem, miał miejsce jedyny strzał w tę dramatyczną noc. Kalniņš, który w tej chwili pracował nad nową ustawą wyborczą, chwycił rewolwer i strzelił w powietrze, po czym poddał się policji. Oporu zamachowcom nie stawił nawet ówczesny prezydent Alberts Kvesis.

Obraz 15 maja w zamku ryskim (źródło: czasopismo „Mūsu īpašums. Saimniecības”, nr. 13 (10.V.1940), s. 1).

Tak bierną pozycję społeczeństwa w chwili krytycznej spowodował kryzys instytucji demokratycznych w całej Europie oraz ten banalny fakt, że Łotysze nie poradzili sobie z ustrojem parlamentarno-demokratycznym. Dla obywateli młodego państwa, które po raz pierwszy w historii uzyskało niepodległość 15 lat wcześniej, demokracja nie miała realnej wartości, pozostała czymś niezrozumiałym i może nawet zbędnym. Po przewrocie działanie konstytucji było częściowo wstrzymane, a funkcje Sejmu pełnił rząd. Rozpoczęła się nowa epoka w dziejach Łotyszy: historycy nazwą ją „czasami Ulmanisa”.

Kārlis Ulmanis (domena publiczna).

Należałoby jednak odpowiedzieć na pytanie: co wiedział w tej chwili o Ulmanisie przeciętny Łotysz? Otóż urodził się on w 1877 roku w rodzinie zamożnych chłopów, później studiował nauki rolnicze za granicą, a podczas rewolucji 1905 roku opublikował krytyczny wobec władz rosyjskich artykuł, za co trafił do więzienia. W 1913 roku, po kilku latach emigracji w Stanach Zjednoczonych, wrócił do Rygi, a kiedy wybuchła pierwsza wojna światowa zaangażował się w politykę. Burza wojny i rewolucji, najpierw w Imperium Rosyjskim, a potem w Niemczech, wyniosła Kārlisa Ulmanisa na szczyt władzy: 18 listopada 1918 roku, jako przywódca Rady Narodowej, stał się jednym z ojców założycieli państwa łotewskiego. Wojna o niepodległość trwała do 1920 roku, po czym Ulmanis zrezygnował ze stanowiska głowy tymczasowego rządu. Nie zniknął z polityki całkowicie – wciąż był przywódcą założonego przez siebie w 1917 roku Związku Chłopskiego, a w 1925 roku niemal został prezydentem. Pisał również książki z zakresu rolnictwa. W marcu 1934 roku wybrano go na premiera kraju.

Rankiem 16 maja, Kārlis Ulmanis wydaje manifest, w którym stwierdza, że dokonanie przewrotu było niezbędne, ponieważ kraj w wyniku nieudolnych rządów i systemu parlamentarnego stanął na kraju ruiny gospodarczej oraz znajdował się w obliczu wojny domowej. Uratować państwo mógł jedynie on sam poprzez całkowity zakaz działania partii politycznych oraz organizowania wszelkiego rodzaju zebrań, wprowadzenie cenzury prewencyjnej i aresztowanie przywódców nielicznej opozycji... W czerwcu 1934 roku Bank Łotewski dostaje od Ulmanisa zgodę na wyprodukowanie na nowych banknotach jego podobizny.

Kārlis Ulmanis: przywódca kraju wiecznego święta

Śpiewać i tańczyć Łotysze lubili zawsze: kluczową rolę w procesie kształtowania tożsamości łotewskiej odegrało Święto Pieśni, które odbyło się w jednym z parków ryskich w 1873 roku. W poszukiwaniu aktu legitymizacji nowego reżimu zwolennicy Ulmanisa postanowili urządzić więc wielką imprezę masową – Pieśń Odrodzenia. W dniach 21-23 lipca 1934 roku w Rydze odbywały się widowiska teatralno-muzyczne: postać wodza, którą miał być sam Ulmanis (grany przez autora), oprowadzała widzów przez długą historię Łotwy od półmitycznych czasów wczesnego średniowiecza, przez najazdy podstępnych Krzyżaków i represje despotycznych carów rosyjskich, Wielką wojnę i powstanie państwa, aż do 15 maja 1934 r. Otóż po zwycięstwach wojny o niepodległość, Łotwą znów rządzi zły duch Kangars, główny antagonista eposu narodowego Lāčplēsis. W scenie kulminacyjnej, czyli w maju 1934 roku, znów pojawia się wódz, który inspiruje i pomaga Łotyszom we wspólnym pokonaniu złego ducha. Estrada wypełnia się śpiewającymi w tradycyjnych ubiorach, aizsargami a nawet policjantami oraz wojskowymi, natomiast wódz kilka razy powtarza słowa „Ta ziemia jest nasza” oraz „Boże, chroń Łotwę”.

Te ostatnie sceny weszły w skład epickiego filmu Syn narodu, premiera którego miała miejsce 18 listopada 1934 roku, w kolejną rocznicę powstania państwa. Martyrologiczna wizja historii, w której Łotyszy przedstawiono jako mały, ale dumny naród wciśnięty pomiędzy Niemcami a Rosją, stała się oficjalną.

Zamach majowy uzyskał także własną interpretację w piosence, która została prezentowana podczas kolejnego Święta Pieśni w 1938 roku:

Łotwo, dzisiaj jest twoja godzina honoru,

Powiewają okazałe i świąteczne flagi

Wielkie, wspaniałe dźwięki „Niech żyje!”

Jeszcze jasnej oświecają chwałę narodową

Niech biją bębny i flagi wzlatują

Niech trąby otworzą drzwi i okna

Łotwa jest wolna od ostatniego brzemienia

Dla ciebie dumnie śpiewamy „Niech długo żyje!”

(Pieśń 15 maja, autor V. Plūdonis)

Okładka czasopisma „Atpūta”, nr. 706 (15.V.1938).

Nowa ideologia państwowa, zbudowana na trzech głównych zasadach – „Jedność, przywództwo, łotewskość” – i prowadzona pod hasłami „łotewskiej Łotwy” i „Łotwy dla Łotyszów”, ostatecznie zapanowała nad wszystkimi aspektami życia społecznego 11 kwietnia 1936 roku. Wtedy to Ulmanis samodzielnie ogłosił siebie prezydentem – od tej chwili łączył tę funkcje z premierostwem, natomiast od kwietnia 1940 roku był również naczelnym dowódcą armii i floty. Oprócz tego Ulmanis zdobył oficjalny tytuł Vadonis, będący odpowiednikiem niemieckiego Führer, włoskiego Duce albo rosyjskiego Вождь. I znów nie było żadnego sprzeciwu: prezydent Kvesis nie miał wystarczającego poparcia, natomiast cała działalność kontrolowanych przez państwo kręgów opozycyjnych sprowadzała się do rzadkich spotkań oraz wywieszenia na domu flagi łotewskiej 1 maja – tego dnia w 1920 roku odbyło się pierwsze posiedzenie Zgromadzenia Ustawodawczego, które miało wypracować konstytucję Łotwy. Później obchodzono go jako Dzień Konstytucji, dla której jednak nie było miejsca w „odrodzonym państwie łotewskim”.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Okładka czasopisma „Atpūta”, nr. 710 (10.VI.1938).

Kārlis Ulmanis miał stać się dla Łotyszy, wyciśniętych z życia politycznego, „ojcem narodu”, „wielkim siewcą”, „pierwszym obywatelem państwa”, „zesłańcem Pana Boga”. Głoszono, że Ulmanis to prorok, który pobudza naród do czynu i wskazuje mu drogę. Największym obiektem budowy za jego czasów stała się elektrownia wodna nad Dźwiną w miasteczku Ķegums, nad którą umieszczono olbrzymich rozmiarów transparent ze słowami „Wola wodza wyzwała energię Ķegums”. Ulmanis miał być zawsze obecny wśród zwykłych ludzi: pracowników fabryk, rolników, rybaków. Dlatego jedną z nowych tradycji stały się podróże „ojca narodu” po miasteczkach i wioskach: Ulmanis demonstracyjnie pracował w polu albo sadził drzewa, rozmawiał z chłopami i dzielił z nimi ich skromne obiady. Miejsca, które odwiedzał Vadonis, uzyskiwały znaczenie niemal sakralne: nawet dziś na prowincji łotewskiej można znaleźć głazy upamiętniające pobyt Ulmanisa w tej czy innej wiosce...

Drugą pieśń w 1938 roku już wspomniany Vilis Plūdonis poświęcił konkretnie Ulmanisowi:

Chwała tobie, Zjednoczycielu,

Nasze ręce i serca wyciągamy do ciebie,

Ty w niebie kujesz nową gwiazdę przewodnią,

Twoje błogosławione ręce wykonują pracę.

Przez przepaść ciemnych fałszy budujesz kładkę,

Oprowadzasz nas do słonecznego poranku,

Nasz marsz zjednoczony, a cel jest wspólny –

Siła państwa i honor narodu,

Chwała tobie, Zjednoczycielu,

Nasze ręce i serca wyciągamy do ciebie!

(Pieśń zjednoczycielowi narodu, autor V. Plūdonis)

Ulmanis bierze udział w Dniach Lasu (źródło: czasopismo „Atpūta”, nr. 709 (3.VI.1938), s. 16).

Nowym zjawiskiem stało się coroczne Święto Urodzaju, które gromadziło od 150 do 200 tys. osób, oraz Dni Lasu, w trakcie których najwyżsi urzędnicy wraz z narodem zajmowali się zasadzeniem drzew i oczyszczeniem terenów zielonych. Do starych świąt państwowych dołączono nowe, związane z nowym władcą, na przykład 15 maja jako Dzień Zjednoczenia, 11 kwietnia jako dzień objęcia urzędu prezydenta czy 4 września jako urodziny Ulmanisa.

Naród odzyskuje własną historię

Kārlis Ulmanis, przyjmując na sobie wielką misję Vadonisa, zamierzał przypomnieć narodowi łotewskiemu o sławnych czasach przeszłości, zwycięskich bitwach i ofiarnych bohaterach. Postać Ulmanisa uosabiała najnowszą historię kraju: kilka dni po przewrocie w przemówieniu radiowym ogłosił 15 maja największym przełomem w dziejach narodu od momentu ogłoszenia niepodległości 18 listopada 1918 roku. Te dwie daty w dziejach Łotwy zostały ostatecznie powiązane z Ulmanisem. Rocznice wydarzeń z okresu 1918-1920, które nie były bezpośrednio związane z dyktatorem, obchodzono skromnie, a czasem takie święta po prostu kasowano, jako mało znaczące.

Wielką uwagę zwracano również na dawniejszą historię Łotyszy: dla prowadzenia badań nad dziejami narodu w 1936 roku w stolicy powstał Instytut Historii Łotewskiej, w sierpniu 1937 roku w Rydze odbyła się pierwsza konferencja historyków bałtyckich, a w 1938 roku wydano pierwszy tom nacjonalistycznego podręcznika szkolnego „Dzieje Łotyszy”. Sam Ulmanis uważał siebie za następcę średniowiecznych wodzów Semigalii (łot. Zemgale, region w środkowej części kraju), nie tylko dla tego, że, jak wierzył, spełnił marzenia trzynastowiecznych wodzów o zjednoczonym państwie łotewskim, ale jednocześnie pod tym względem, że sam urodził się na wsi semigalskiej. Tę wiarę podtrzymywali w nim historycy, archeolodzy, pisarze i działacze kultury. 4 września 1937 roku w całym kraju obchodzono 60-lecie Vadonisa : z tego powodu w Jełgawie, historycznym i administracyjnym centrum Semigalii, odbyło się wielkie widowisko teatralne pod tytułem Odnowienie Semigalii. Tło historyczne stanowiły trzynastowieczne wyprawy krzyżackie na Łotwę: lokalni wodzowie, którzy stawiali Krzyżakom opór, dziękowali ze sceny Ulmanisowi za to, że ten „odrodził w sobie ich ducha”.

Zamek Kawalerów Mieczowych w Rydze (fot. Андрэй Дзмiтрыеў, opublikowano na licencji Creative Commons Atsauce-Līdzīgi Noteikumi 3.0 Vispārējiem).

W kwietniu 1936 roku Ulmanis przeprowadził się do zamku ryskiego, założonego przez Kawalerów Mieczowych w 1330 roku. W historii w zamku mieściła się administracja polska, szwedzka, rosyjska, a od 1922 roku stał się on oficjalną rezydencją głowy państwa. Ale nowy władca był niezwykłym prezydentem – „nie wybranym, lecz wybrańcem”. Nawet jego imię – Kārlis – brzmiało podobnie do słowa „karalis”, które po łotewsku oznacza „król”. Ulmanis od razu rozpoczął intensywną działalność: w ciągu trzech kolejnych lat trwała przebudowa przestrzeni reprezentacyjnych. W wyniku tego na zamku pojawiała się winda, sale uroczyste, ozdobione serią obrazów ważniejszych wydarzeń historycznych, a nawet nowa Wieża Trzech Gwiazd – każda symbolizowała jeden z trzech historycznych regionów Łotwy. W 1937 roku w kilku pomieszczeniach zamku otwarto ryskie państwowe muzeum historyczne.

Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

„Dwadzieścia najlepszych lat naszego życia”

Mimo tego, że historia Łotwy w okresie średniowiecza ograniczała się do istnieniea kilku organizmów państwowych, wysiłkiem archeologów i historyków została one włączone do tradycji państwowości łotewskiej. Późniejszy okres pomiędzy 1260 a 1918 rokiem nazwano „czasami niewoli” albo nawet „okupacją”. Właśnie dlatego proces kształtowania się niepodległego państwa w latach 1918-1920 zajął w polityce pamięci Ulmanisa tak istotne znaczenie. Kiedy w 1938 roku Łotwa obchodziła dwudziestą rocznicę odzyskania niepodległości, wiele czasopism umieściło na swoich łamach zdjęcia porównawcze: pierwsze przedstawiało krajobraz łotewski w 1918 roku, z kolei drugie – w 1938 roku. Odbudowane po wojnie dworce kolejowe i mosty, podniesiony poziom życia, nowe fabryki i fermy miały udowodnić, że wszystkie osiągnięcia kraju od 18 listopada 1918 roku to zasługa ukochanego Vadonisa.

Ryski Pomnik Wolności (fot. Saeima, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.0 Generic).

Kraj pokrywał się siecią pomników, jedno za drugim powstawały muzea, poświęcone wojnie o niepodległość. Jednym z najbardziej znanych pomników, który do dziś jest symbolem nie tylko Rygi, ale w pewnym stopniu całej Łotwy, jest Pomnik Wolności. Wiązał się z nim jednak poważny problem: odsłonił go 18 listopada 1935 r. prezydent Kvesis, z którym obiekt mógł się komuś kojarzyć. Dlatego w roku następnym Ulmanis zainicjował budowę w Rydze Placu Zwycięstwa oraz wziął udział w uroczystej ceremonii otwarcia nowego monumentalnego kompleksu Cmentarzu Braterskiego, gdzie od 1919 roku chowano żołnierzy-bojowników o łotewską niepodległość. Według jego zamiaru, cała Ryga miała zostać przebudowana na wzór Berlina, Sztokholmu i Rzymu.

9 czerwca 1940 r. w miasteczku Dobele odsłonięto ostatni pomnik nawiązujący do starć w 1919 roku. Tydzień później Łotwa na pół stulecia straci wywalczoną na polach bitew niepodległość.

Straszne lato

Tak później nazwą ten moment łotewskiej historii. W czerwcu 1940 roku oddziały Armii Czerwonej kilkakrotnie przekraczały granicę z Łotwą, napadały na cywilów i brały zakładników. 16 czerwca Stalin skierował do Ulmanisa ultimatum z żądaniem powołania na Łotwie rządu proradzieckego. 17 czerwca mieszkańcy Rygi zobaczyli wkraczające czołgi radzieckie. Ulmanis miał nadzieję znaleźć wspólny język z Moskwą, dlatego z jego rozkazu siły zbrojne nie stanęły w obronie kraju. 20 czerwca rząd podał do dymisji, ale Ulmanis utrzymał się na stanowisku prezydenta. W pierwszym miesiącu okupacji aresztowano 70 osób, które należały do czołowych polityków, urzędników i działaczy społecznych. 21 lipca promoskiewski Sejm Narodowy zaczął przygotowania do wcielenia Łotwy do ZSSR.

W tych warunkach 22 lipca Ulmanis złożył z siebie obowiązki prezydenta i poprosił o wyjazd do Szwajcarii. Następnego dnia byłego przywódcę aresztowano i wywieziono w głąb Związku Radzieckiego. Łotewski dyktator zmarł w więziennym szpitalu w Krasnowodsku (obecnie Turkmenbaszy) na terenie Turkmenistanu 20 września 1942 roku. Miejsce pochowku Kārlisa Ulmanisa wciąż pozostaje nieznanym.

Pomnik Kārlisa Ulmanisa w Rydze (fot. Edgars Košovojs, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution ShareAlike 3.0).

W czasach okupacji radzieckiej Ulmanisa przedstawiano jako faszystowskiego przywódcę, który zbudował własne państwo oraz kult jednostki na wzór III Rzeszy i Włoch Mussoliniego. Wraz z upadkiem Związku Sowieckiego wznowiono „spór o Ulmanisa” oraz odnowiono jego kult. W znacznej mierze przyczynił się do tego wnuk brata dyktatora – Guntis Ulmanis – który w latach 1993-1999 piastował urząd prezydenta. Dyskusja o tym, kim dla Łotwy był Kārlis Ulmanis jest otwarta: oskarża się go o złamanie konstytucji, wprowadzenie autorytarnych rządów, niestawienie oporu inwazji radzieckiej w czerwcu 1940 roku. Ale jednocześnie Ulmanis to symbol epoki, która kojarzy się z niezależnym państwem, dobrobytem, rozwojem gospodarczym, rozkwitem kultury narodowej. Dzisiaj na Łotwie „Ulmanisa” można spotkać na każdym kroku: jego postać jest stałym bohaterem filmów i sztuk teatralnych, w 2003 roku w centrum Rygi odsłonięto jego pomnik, a księgarnie oferują niewyobrażalną ilość książek o Vadonisie i jego czasach...

Już od kilku lat w dowolnym supermarkecie i sklepiku wiejskim można nabyć Ulmaņlaiku kvass – „kwas z czasów Ulmanisa”. Epoka Łotyszom smakuje.

Bibliografia:

• IX. Latviešu dziesmu svētki, Rīga 1938.
• Hanovs Deniss, Tēraudkalns Valdis, Happy Birthday, Mr. Ulmanis! Reflections on the Construction of an Authoritarian Regime in Latvia, „Politics, Religion & Ideology”, 2014, Vol.15 (1), s. 64-81.
• Łossowski Piotr, Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury (1918-1934), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972.
• Pārvērtējot vadonismu Latvijā: Kārlis Ulmanis vēsturē, kultūrā un atmiņā [w:] „Lu Open Minded” [dostęp: 15 października 2016 roku] <[http://www.openminded.lv/kurss/karlis-ulmanis/]>.
• Zelče Vita, „Bēgšana no brīvības”: Kārļa Ulmaņa režīma ideoloģija un rituāli [w:] Agora. 6. Reiz dzīvoja Kārlis Ulmanis, pod red. V. Zelče, Rīga 2007, s. 325-350.
• Блейере Дайна, Бутулис Илгварс, Зунда Антонийс, Странга Айварс, Фелдманис Инесис, История Латвии: ХХ век, Рига, 2005.
• Прибалтийская операция 1940 г. [w:] „hrono.ru” [dostęp: 15 października 2016 roku] <[http://www.hrono.ru/sobyt/1900war/1940prib.php]>.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”