Michał Przeperski – „Mieczysław F. Rakowski. Biografia polityczna” – recenzja i ocena
Michał Przeperski – „Mieczysław F. Rakowski. Biografia polityczna” – recenzja i ocena
Życiorys ostatniego I Sekretarza KC PZPR stanowi podręcznikowe wręcz studium przypadku awansu społecznego w strukturach państwa socjalistycznego. Pochodzący ze wsi potomek wielkopolskich chłopów, wiedziony ambicją i wewnętrzną determinacją szybko piął się po szczeblach politycznej kariery, przechodząc długą drogę – od oficera politycznego Wojska Polskiego, przez pracownika aparatu partyjnego po współtwórcę i wieloletniego redaktora naczelnego „Polityki”. W końcu udało mu się zrealizować także cel najważniejszy i zuchwale sięgnął po najwyższa stanowiska w hierarchii państwowej – obejmując urząd wicemarszałka Sejmu PRL, wicepremiera, premiera oraz ostatniego I sekretarza KC PZPR. Wstępując w szeregi aparatu partyjnego i przeprowadzając się do stolicy, już jako dwudziestokilkulatek począł tworzyć zręby nowego świata, a skuszony prokonsumpcyjną retoryką i wbrew obowiązującej linii – bogacił się, podróżował i brylował w środowiskach kulturalno-intelektualnych, osiągając poziom życia niedostępny wówczas dla wielu Polaków.
Chociaż udało mu się zrealizować niemal wszystkie plany i już na początku lat siedemdziesiątych mógł z powodzeniem określić się mianem peerelowskiego człowieka sukcesu, w gruncie rzeczy pozostał politykiem niespełnionym, rozerwanym między różnymi środowiskami i nieustannie poszukującym swojego miejsca w przestrzeni publicznej komunistycznej Polski. To też trafnie zobrazował Michał Przeperski w swojej najnowszej książce poświęconej postaci Rakowskiego. Mimo iż w zbiorowej pamięci polityk ten zapisał się głównie jako człowiek junty Jaruzelskiego oraz zagorzały obrońca upadającego systemu, który w 1988 r. postawił Stocznię Gdańską im. Lenina w stan likwidacji, a w 1990 r. podczas ostatniego zjazdu PZPR nakazał ostentacyjnie wyprowadzić sztandar partii, autor ukazuje, że to zaledwie wycinek złożonej biografii ostatniego I sekretarza.
Przeperski ukazuje go jako człowieka pełnego kontrastów, a z tej racji – wymykającego się jednoznacznym ocenom i klasyfikacjom. Będąc dzieckiem awansu społecznego i stawiając sobie coraz to ambitniejsze cele, postrzegał świat w kategoriach klasowych, z czasem dodając do nich jedynie nowe wartości. Wznosząc na sztandary wolny rynek, konkurencję czy otwarcie na Zachód, pozostawał autokratą, krytycznym wobec polskich tradycji demokratycznych i uznającym słuszność jedynie odgórnie narzuconych norm. Współtworząc enklawę krytycznego myślenia oraz warunki zachęcające do dialogu, prawa do niego – szczególnie w ostatniej dekadzie PRL – odmawiał swoim przeciwnikom politycznym. Wreszcie jako zręczny polityk biegły w zakulisowych rozgrywkach, pozwalał zbyt często ponosić się emocjom, przesłaniającym mu chłodną kalkulację oraz skutkującym nietrafionymi decyzjami. W książce Michała Przeperskiego Mieczysław Rakowski to postać nieszablonowa, zdecydowanie wyróżniająca się na tle nie tylko polityków PRL, ale i przywódców partyjnych pozostałych państw bloku wschodniego, a przez to – tak niezwykle interesująca i skłaniająca do refleksji, zarówno nad nim samym, jak i nad miejscem jednostki w strukturach komunistycznego państwa.
Wyjątkowość ostatniego komunistycznego premiera zaznaczała się zresztą nie tylko w jego pełnej kontrastów osobowości czy niezwykłej determinacji w pokonywaniu stawianej coraz to wyżej poprzeczki. Do historii przeszedł on również jako autor „Dzienników Politycznych”, które prowadzone przez ponad trzydzieści lat, stały się wyjątkowym świadectwem minionej epoki. Na szczególne uznanie zasługuje tu niewątpliwie dogłębna analiza zapisków polityka przeprowadzona przez Przeperskiego, jak i ich krytyczne zestawienie z obszerną literaturą przedmiotu. Swoje obserwacje autor oparł bowiem nie tylko na kwerendzie przeprowadzonej w zbiorach Instytutu Hoovera, któremu Rakowski przekazał całe swoje archiwum, ale i na wnikliwej eksploracji zbiorów wielu instytucji, analizie materiałach prasowych z epoki oraz relacji świadków. Tak obszerna baza źródłowa pozwoliła nie tylko zrozumieć motywacje kierujące politykiem i ukazać go w nieznanym dotąd świetle, ale i przedstawić ewolucję, jaka zaszła w nim podczas jego politycznej drogi. Na tym jednak nie koniec.
Na marginesie rozważań o barwnej postaci Rakowskiego, autor nakreślił również klimat polityczny panujący w Polsce przez niemal trzy ostatnie dekady XX wieku, odsłaniając tajniki zakulisowego życia partyjnego i obrazując walki frakcyjne na łonie PZPR oraz nastroje, zmieniające się w niej wraz ze zmieniającymi się okolicznościami. Dzięki temu książka Michała Przeperskiego to pieczołowicie sporządzona biografia jednej z najważniejszych postaci w systemie władzy, ale i zapis ostatnich dekad epoki PRL. Dużą wartością publikacji jest także wyjście poza kategorie wyłącznie polityczne i ukazanie klimatu PRL w szerszej, społeczno-filozoficznej perspektywie. Ciekawych wniosków dostarczają tu szczególnie wątki dotyczące „Polityki” i ewolucji, jaką pod kierunkiem Rakowskiego przeszedł tygodnik – od tytułu uznawanego za narzędzie propagandowe partii, po pismo określane wręcz mianem opozycyjnego. Ukazując rozwój tego czasopisma oraz jego zagmatwane relacje z innymi tytułami prasowymi z tego okresu, autor przybliża tematykę historii polskiego dziennikarstwa, wypełniając tym samym istotną lukę w polskiej historiografii.
„Mieczysław F. Rakowski. Biografia polityczna” to pozycja stanowiąca istotny wkład w badania nad historią najnowszą Polski. To jednak również ciekawa i prawdziwie wciągająca opowieść o losach człowieka, któremu przyszło funkcjonować w niełatwych warunkach komunistycznego systemu. Człowieka nieustannie poszukującego uznania i akceptacji, których ostatecznie nie udało mu się znaleźć. Człowieka targanego dwoma konfliktami wewnętrznymi, ale i rozdartego między dwoma przeciwstawnymi sobie środowiskami. Mimo wielkich ambicji i niemniejszej determinacji, wielu z założonych celów nie udało mu się osiągnąć – nie sprawdził się w roli pośrednika między władzami komunistycznymi a inteligencją, do której tak pragnął przynależeć, nie udały się również w pełni zaproponowane przez niego reformy, utrzymane w duchu swoiście pojmowanego przezeń liberalizmu. Poza jedną. Dzięki systematycznej pracy u podstaw, kierując „Polityką” stworzył swego rodzaju enklawę krytycznego myślenia i w tym – jak przekonuje autor biografii – udało mu się skutecznie ulepszyć polski socjalizm. Chociażby z tego powodu warto zapoznać się z sylwetką ostatniego I sekretarza KC PZPR – szczególnie, gdy zaserwowana jest ona w taki sposób, jak dokonał tego Michał Przeperski.
