Polskie czasopisma podróżnicze w XIX wieku (część II)

Przeczytaj pierwszą część artykułu.

Do czasopism podróżniczo-geograficznych I połowy XIX wieku niewymienionych w pierwszej części tekstu, lecz wartych wspomnienia, należy także „Kosmorama Europy czyli opis krajów pod względem topografii (…)”. Był to miesięcznik wydawany w Warszawie w latach 1837–1844 przez księgarza i drukarza żydowskiego pochodzenia Jana Glücksberga (1793–1859). Czasopismo zwać się miało „Podróż powszechna obrazowa”, jednak nazwę zmieniono z uwagi na możliwość pomylenia go z wcześniej wspominanymi periodykami Dmochowskiego. Za 12 zeszytów czytelnik musiał zapłacić 20 złotych polskich w Warszawie, a 24 złote poza miastem. Każdy numer posiadał po cztery ryciny. Tak jak w poprzednich pismach, wydawane było z myślą zbierania numerów w tomy. Każdy tom tworzył zamkniętą całość: pierwszy poświęcony był Szwajcarii, drugi Tyrolowi, trzeci Turcji itp. Warto zauważyć, że w odróżnieniu od poprzednich czasopism podróżniczych, tekst tutaj dzielony był na dwie kolumny. Od 1841 roku „Kosmorama Europy” wychodziła jako dodatek do innego czasopisma Glücksberga, „Magazynu Powszechnego”.

„Księga Świata”

Strona tytułowa tomu „Księgi Świata”

Pierwszym czasopismem podróżniczo-geograficznym drugiej połowy XIX wieku był, ukazujący się najdłużej ze wszystkich dotąd wymienionych, miesięcznik „Księga Świata. Wiadomości z dziedziny nauk przyrodzonych, historii krajów i ludów, żywoty znakomitych ludzi, podróże (…)” (Warszawa 1851–1863). Był to pierwszy tak bogato ilustrowany periodyk o tym profilu. Wydawany był przez polskiego patriotę, księgarza żydowskiego pochodzenia, Samuela Henryka Merzbacha (ok. 1798–1874). Jego redaktorami byli kolejno: polski tłumacz Walenty Zakrzewski (1821–1862), od 1852 roku publicysta i tłumacz Ludwik Jenike (1818–1903), współzałożyciel i redaktor „Tygodnika Ilustrowanego”, a od 1859 roku pisarz i publicysta Hipolit Skimborowicz (1815–1880), kustosz Muzeum Starożytności Uniwersytetu Warszawskiego.

„Wędrowiec”

To bez wątpienia najwybitniejsze i najdłużej ukazujące się na polskim rynku czasopismo podróżnicze XIX wieku, zostało założone w Warszawie w styczniu 1863 roku przez Józefa Ungra (1817–1874), drukarza, wydawcę i księgarza. Podobnie jak poprzednie tego typu periodyki, wzorowane było na wydawnictwach zachodnich (m.in. „Le Globe”, „Traveller’s Journal” i „Le Tour du Monde. Nouveau journal des voyages”). „Wędrowiec” był tygodnikiem bardzo bogato ilustrowanym – posiadał nawet kilkanaście drzeworytów w jednym numerze (pod koniec jego istnienia zaczęły się pojawiać także zdjęcia).

Jak można przeczytać na okładce każdego tomu, było to „Pismo obejmujące podróże i wyprawy, połączone z opisem zwyczajów i obyczajów Ludów cudzoziemskich; życiorysy sławnych cudzoziemców, powiastki i przekłady z literatury zagranicznej, wiadomości z dziedziny nauk przyrodniczych, przemysłu i technologii, rozmaitości itd., itd.”. Warto dodać, że „Wędrowiec” opisywał zarówno podróże Polaków, jak i innych Europejczyków. Co ciekawe, podróżnicy sami wysyłali relacje ze swoich wypraw (w poprzednich czasopismach geograficznych były one raczej przedrukowywane z czasopism zachodnich), tym samym tworząc jedne z pierwszych reportaży podróżniczych publikowanych na ziemiach polskich. Redakcję interesowały także losy Polaków na obczyźnie i polskich miejscowości zakładanych na całym świecie.

Filip Sulimierski (graifka z „Wędrowca”)

Pierwszym redaktorem tego pisma został Władysław Anczyc (1823–1883), powstaniec krakowski z 1846 roku, drukarz i farmaceuta. W 1867 roku, na krótko, redakcję przejął Władysław Górski (16 numerów), a jeszcze w tym samym roku „Wędrowiec” przeszedł w ręce znanego publicysty i redaktora „Słownika Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, Filipa Sulimierskiego (1843–1885), który w 1878 roku stał się także wydawcą tygodnika. Był to złoty okres dla tego pisma. W 1882 roku Sulimierski z powodu śmierci swej matki przekazał je pedagogowi i literatowi Wincentemu Dawidowi (1816–1897). Ten z kolei już dwa lata później oddał periodyk późniejszemu założycielowi miesięcznika etnograficznego „Wisła”, Arturowi Gruszeckiemu (1852–1929). Warto dodać, że Gruszecki podczas swej pracy zawodowej przebywał na Ukrainie i w Brazylii jako korespondent „Tygodnika Ilustrowanego”.

Opisy geograficzne w „Wędrowcu” coraz bardziej wypierane były przez przeglądy literackie i filozoficzne, oraz artykuły dotyczące kwestii społecznych i politycznych. Po odejściu z tygodnika Gruszeckiego w 1888 roku pismo znacznie pogorszyło się pod względem treści jak i szaty graficznej. W późniejszym okresie wydawcą i redaktorem periodyku był m.in. Józef Saturnin Sikorski (1862–1922), warszawski drukarz i księgarz. Do ostatecznego zlikwidowania „Wędrowca” w 1906 roku przyczyniło się zaostrzenie cenzury i wzrost konkurencji na rynku czasopism ilustrowanych.

Warto nadmienić, że w latach 1884–1887 kierownikiem artystycznym pisma był malarz, architekt i pisarz Stanisław Witkiewicz (1851–1915), ojciec Stanisława Ignacego. Generalnie „Wędrowiec” propagował w malarstwie realizm, przedstawiano w nim dzieła takich artystów jak Józef Chełmoński czy Aleksander Gierymski. Tygodnik chętnie współpracował także z wybitnymi pisarzami takimi jak Bolesław Prus. Właśnie w tym piśmie w latach 1885–1886 ukazała się w częściach jego powieść „Placówka”.

Przykładowa ilustracja z „Wędrowca”

Ciekawostką jest fakt, że „Wędrowiec”, w odróżnieniu od poprzednich polskich czasopism geograficznych, wykorzystywał swe wpływy do wspierania przedsięwzięć podróżniczych. Zaliczyć do nich trzeba przede wszystkich ekspedycję Stefana Szolc-Rogozińskiego do Kamerunu. Tygodnik prowadził jej kampanię medialną, organizował zbiórki funduszy na to przedsięwzięcie, umieszczał artykuły i informacje jej członków i pomagał w werbowaniu załogi w latach 1881–1882. Ekspedycja Rogozińskiego była wspierana przez „Wędrowca”, aż do jej zakończenia w 1885 roku, a także często wspominana w latach następnych.

Kup e-booka: „Polacy na krańcach świata: XIX wiek”

Książka dostępna jako e-book w 3 częściach: Część 1, Część 2, Część 3

Początkowo objętość pisma wynosiła 16 stron, a w następnych latach wahała się między 12 a 20 stronami. Cena „Wędrowca” przez lata również bardzo się zmieniała. Dla przykładu w początkach lat 80. XIX wieku w stolicy kosztował on za cały rok 5 rubli 80 kopiejek, za pół roku 2 ruble 90 kopiejek, za kwartał 1 rubel 45 kopiejek, a za jeden miesiąc 50 kopiejek. Na prowincji kosztował o 30 kopiejek drożej za każdy kwartał (nie można było zamówić prenumeraty miesięcznej, jedynie od kwartalnej wzwyż). Nakład tygodnika również ulegał zmianie. Nie są znane dokładne jego wielkości odnośnie wszystkich lat trwania magazynu. W 1870 roku wychodził w liczbie 950 egzemplarzy, a rok później już w 2500. W latach 1872−1875 druk ustabilizował się na wysokości 2000 egzemplarzy.

Przykładowa winieta „Wędrowca”

Na górze strony tytułowej widoczna była winieta, składająca się początkowo z napisu „Wędrowiec” i elementów roślinnych oraz numeru serii pod spodem. Poniżej znajdował się adres redakcji, a pod nim w jednym wierszu widniały tom, numer, miejsce i data wydania. Nad winietą znajdował się numery czasopisma i tomu liczone od początku wydawania „Wędrowca”. Podobnie jak poprzednie czasopisma, „Wędrowiec” zbierany był w tomy, które posiadały oddzielne karty tytułowe, a także spisy treści. Tom składał się z 25–26 numerów (czyli obejmował pół roku). Artykuły zgodnie z ówczesną praktyką dzielone były na kilka numerów. Z biegiem czasu zaczęły się także pojawiać na ostatniej stronie drobne ogłoszenia reklamowe (pod koniec potrafiły zajmować nawet trzy strony). W „Wędrowcu” widzimy także podwójne datowanie tygodnika (według kalendarza juliańskiego i gregoriańskiego), co dla tego okresu nie było niczym niezwykłym. Tygodnik ukazywał się w każdy czwartek. Tekst wewnątrz pisma dzielony był najpierw na dwie kolumny, później na trzy lub cztery.

„Naokoło Świata”

Do czasopism podróżniczych epoki XIX wieku należał także warszawski tygodnik „Naokoło świata. Pismo tygodniowe ilustrowane, poświęcone opisom ziem, ludów, podróży, zjawisk przyrody i wynalazków”. Założył go 14 grudnia 1901 roku dziennikarz i satyryk Antoni Orłowski (1869–1921). Był on znany z nastawienia patriotycznego i krytyki władz carskich, już jako czternastolatek współpracował z „Kurierem Warszawskim” i zyskał poparcie Bolesława Prusa. Redaktorem pisma został Wacław Jezierski (1868–1928). Tygodnik zatrudniał liczne grono pisarzy, którzy pasjonowali się tematyką podróżniczo-geograficzną. Z bardziej znanych i doświadczonych współpracowników pisma należy wymienić pisarza i działacza społecznego Wacława Nałkowskiego (1851–1911). Z tekstu „Od redakcji” w pierwszym numerze czytelnik mógł się dowiedzieć, iż:

(…) pismo nasze prócz informacyjnego postawiło sobie jeszcze zadanie pedagogiczne, kształcące, postawiło sobie za cel rozpowszechnianie śród swych czytelników takich gałęzi wiedzy o przyrodzie i człowieku, które stanowią konieczną podstawę do głębszego zrozumienia zjawisk ziemskich, jako pewnej syntezy; syntezę taką nazywamy geografią w dzisiejszym naukowym tego słowa znaczeniu.

Strona tytułowa „Naokoło świata”

Pierwszą część periodyku stanowiły najróżniejsze artykuły, które dotyczyły polskich i zagranicznych wypraw, mało znanych zwierząt (takich jak pingwiny), a także ciekawych informacji o florze (np. sen zimowy roślin). Artykuły poświęcone były również sytuacji Polaków w innych zaborach i polskich miejscowości na innych kontynentach, ludom pierwotnym, a nawet różnym chorobom. Często też drukowane były i tłumaczone zagraniczne powieści. Podobnie jak w poprzednich pismach o tej tematyce, chętnie opisywane były najnowsze światowe wynalazki. Zainteresowaniem autorów cieszyły się także takie nauki jak geologia czy hydrologia. Artykuły często dzielone były pomiędzy kilka numerów tygodnika. Drugą część pisma stanowiła „Kronika”, czyli krótkie artykuły, ciekawostki ze świata i z ziem polskich. Następnie w dziale „Bibliografia” prezentowane były nowe książki dostępne na rynku, a w „Naukach Ścisłych” opisywano doświadczenia fizyczne i chemiczne. Z czasem dodano również „Informacje Naukowe w pytaniach i odpowiedziach”.

Każdy numer „Naokoło świata” miał 16 stron. Tygodnik, tak jak inne czasopisma tej epoki, zbierany był w tomy. „Naokoło Świata”, tak jak „Wędrowiec”, posiadał podwójne datowanie. Zawierał liczne ilustracje i zdjęcia. Na stronie tytułowej widoczna była bardzo szczegółowa winieta, przedstawiająca różne zakątki ziemi (od pustyni po lodowce). Dodatkowo po jej lewej stronie widniał glob ziemski z perspektywy bieguna południowego, a po prawej stronie – bieguna północnego.

Prenumerata roczna w Warszawie kosztowała 4 ruble, półroczna 2, a kwartalna 1. Za dostawę do domu należało dopłacić 15 kopiejek za każdy kwartał. Na prowincji i w Cesarstwie Rosyjskim (poza Królestwem Kongresowym) opłaty za prenumeratę wynosiły: rocznie 5 rubli, półrocznie 2,5, kwartalnie 1,25. Przewidziana też była wysyłka zagraniczna za 6 rubli rocznie. Reklamy w późniejszych numerach zajmowały całe dwie ostatnie strony periodyku.

Niestety, czasy dla wydawania prasy stały się bardzo ciężkie. W listopadzie 1905 roku w Królestwie Polskim ogłoszono stan wojenny, który trwał z małymi przerwami do października 1908 roku. Drastycznie zaostrzono cenzurę, prześladowano redaktorów i wydawców polskich gazet. Antoni Orłowski w 1906 roku dostał nakaz opuszczenia Królestwa. Wyjechał do Galicji, gdzie kontynuował w swej twórczości ostrą krytykę władz carskich. Pierwszego kwietnia 1907 roku pismo przeszło na własność Zofii Roman. Charakter pisma się nie zmienił, usunięto tylko dział powieściowy. Aby uchronić tygodnik od upadku, jego czytelnicy mieli dostawać dodatkowo bezpłatnie tygodniki: literacko-naukowe „Kłosy” i humorystyczno-satyrycznego „Zagłobę”. Mimo tych starań „Naokoło świata” ostatecznie upadło jeszcze w tym samym roku.

Późniejsze czasopisma podróżnicze

Jeszcze przed I wojną światową ukazywały się krótko: tygodnik „Wędrówki i Przygody poświęcone opisom podroży, ziem, ludów, przyrody, itp.” (Warszawa 1907–1914), „Wędrowiec, dwutygodnik ilustrowany poświęcony turystyce i sportowi w kraju i zagranicą” (Lwów i Kraków 1911–1912) i „Przez Lądy i Morza, ilustrowany tygodnik powieści, przygód myśliwskich, opisów” (Lwów i Warszawa 1912). Warto dodać, że galicyjski „Wędrowiec” redagowany był m.in. przez Zygmunta Kłośnika-Januszowskiego (1855–1915), uważanego za jednego z pionierów polskiego dziennikarstwa sportowego, i Romana Kordysa (1886–1934), wspinacza wysokogórskiego, współzałożyciela czasopisma sportowego „Taternik” ukazującego się od 1907 roku do dzisiaj. Odrodzenie wśród pism podróżniczych nastąpiło już w nowej epoce, wraz z nastaniem niepodległej Polski.

Polecamy e-book Mateusza Będkowskiego pt. „Polacy na krańcach świata: średniowiecze i nowożytność”:

W sprzedaży dostępna jest również druga część e-booka!

Wybrana bibliografia

Źródła

• „Kolumb. Pamiętnik opisom podróży lądowych i morskich, najnowszych odkryć geograficznych, wiadomościom statystycznym, oraz z tymi w styczności zostającym, poświęcony”, Warszawa 1828.
• „Księga Świata : wiadomości z dziedziny nauk przyrodzonych, historii krajów i ludów, żywoty znakomitych ludzi, podróże (…)”, różne numery z lat: 1851-1859.
• „Naokoło świata. Pismo tygodniowe ilustrowane, poświęcone opisom ziem, ludów, podróży, zjawisk przyrody i wynalazków”, różne numery z lat: 1901–1907.
• „Nowy Kolumb. Pamiętnik podróży i wiadomości statystycznych z rycinami angielskimi na stali”, Warszawa 1839.
• „Podróż powszechna obrazowa odtąd pod tytułem Kosmorama Europy, czyli Opis krajów pod względem topografii, historii, statystyki, obyczajów i piękności widoków”, t. 1: Szwajcaria, Warszawa 1837.
• „Włochy. Obraz historyczny i opisowy krajów na półwyspie włoskim znajdujących się oraz Sycylii, Malty, Korsyki i Sardynii”, Warszawa 1839.

Opracowania

• Samuela Orgelbranda Encyklopedia Powszechna, t. 15, Wydawnictwo Towarzystwa Akcyjnego, Warszawa 1903.
• Danuta Hombek, Prasa i czasopisma polskie XVIII wieku w perspektywie bibliologicznej, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2001.
• Jan Zygmunt Jakubowski, Wędrowiec 1884–1887, [w] „Prace Polonistyczne”, t. 5, r. 1947, s. 183–211.
• Dorota Kamisińska, Warszawski tygodnik Wędrowiec w latach 1863–1883 (część 1), [w:] „Toruńskie studia bibliologiczne”, r. 2010, nr 2 (5), s. 101–124.
• Andrzej Kotecki, Dziennik podróży lądowych i morskich, „Teki Gdańskie”, t. 6–7, Gdańsk 2004–2005, s. 140–148.
• Tenże, Początki Polskiej Prasy geograficzno-podróżniczej (1827–1829), „Zeszyty Prasoznawcze”, r. 39, nr 1–2, Kraków 1996, s. 131–139.
• Jerzy Łojek, Prasa polska w latach 1661–1864, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976.
• Tenże, Prasa polska w latach 1864–1918, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976.
• Elżbieta Słodkowska, Działalność Wydawnicza Franciszka Salezego Dmochowskiego 1820–1871, Warszawa 1970.
• Bibliografia Estreichera [w:] Elektroniczna Baza Bibliografii Estreichera (Ebbe), [dostęp: 12 grudnia 2014], <[http://www.estreicher.uj.edu.pl/staropolska/indeks/56810,0091.html]>.

Redakcja: Roman Sidorski