Prof. Marek Wagner: Nierozstrzygnięta bitwa pod Lützen osłabiła możliwości Szwecji
Rafał Gumiński: Na czym polegał fenomen szwedzkiej machiny wojennej stworzonej przez Gustawa II Adolfa?
Marek Wagner: Znaczenie szwedzkiej machiny wojennej Gustawa II Adolfa polegało na skutecznym połączeniu podstawowych elementów politycznych i wojskowych – strategicznych, operacyjnych i taktycznych oraz na ich podporządkowaniu działaniom całego państwa i jego sił zbrojnych. Zatem celem polityki i armii było uzyskanie trwałej kontroli nad wybrzeżami Bałtyku oraz na stałym dążeniu do stworzenia z akwenu „wewnętrznego jeziora szwedzkiego” (östersjövälde). Właściwe decyzje polityczne, a także zaplecze finansowe, umożliwiły przeprowadzenie reform państwowych i wojskowych, a zatem zbudowanie silnego mocarstwa europejskiego. Uwidoczniło się to też w realizacji tzw. operacji niemieckiej na terenie Rzeszy, polegającej na podjęciu ogromnego wysiłku organizacyjnego i finansowego oraz militarnego w latach 1630-1632.
RG: Jaką wartość bojową prezentowały armie pozostałych państw biorących udział w wojnie?
MW: Ich wartość bojowa była w rzeczywistości dość zróżnicowana. M.in. armia hiszpańska i wojska państw włoskich nie nadążały za dynamicznymi przemianami w ówczesnej wojskowości europejskiej, a armia francuska lata świetności miała dopiero przed sobą (w czasach Ludwika XIV). Najlepiej prezentowały się wojska niektórych książąt oraz władców niemieckich, których formacje dość szybko przyjęły i upowszechniły wzorce niderlandzkie i szwedzkie w trudnych warunkach wojennych i przy uciążliwym braku środków finansowych.
RG: Jaką rolę w przystąpieniu Szwecji do wojny trzydziestoletniej odegrała Francja?
MW: Francja prowadziła aktywną politykę zagraniczną i dążyła do generalnego osłabienia pozycji Habsburgów w Europie Zachodniej, podpisując w latach 1629-1631 umowy polityczne z Anglią, krajami włoskimi oraz Hiszpanią i Szwecją. Już w latach 1630-1631 uzyskała dominację w północnych Włoszech, a w 1633 r. w Lotaryngii i w Alzacji. W ramach tej polityki Szwecja uzyskała poważne subsydia finansowe, które miały na celu wsparcie armii Gustawa II Adolfa w osiągnięciu celów „operacji niemieckiej” w latach 1630-1635 na wybranych obszarach Rzeszy.
RG: Pisząc książkę „Lützen 1632”, korzystał Pan z przekazów prasowych i ikonograficznych, zarówno współczesnych opisywanym wydarzeniom, jak i tych późniejszych. W jakim stopniu rzetelny jest wyłaniający się z nich obraz bitwy?
MW: Wykorzystane przekazy prasowe oraz ikonograficzne rzeczywiście posiadają różną wartość historyczną, uzależnioną nie tylko od czasu ich powstania, ale zwłaszcza od opcji wyznaniowej (politycznej) ich autorów bądź katolickich, bądź protestanckich. Informacje prasowe pochodziły od różnych informatorów, te bardziej wiarygodne od uczestników bitwy pod Lützen. Podobnie oceniamy ikonografię – najbardziej rzetelny obraz batalii powstał na bazie relacji jej uczestników, a spisanych po jej zakończeniu. Tutaj bardziej wiarygodne są m.in. przekazy Pietera Snayersa, Friedricha van Hulsena i Matthaeusa Meriana. Nie są pozbawione wprawdzie drobnych pomyłek, są jednak rzetelne i równocześnie dramatyczne w swych emocjonalnych przekazach.
RG: Jakim dowódcą był Albrecht von Wallenstein, przeciwnik szwedzkiego króla w bitwie pod Lützen?
MW: Dokonania militarne Wallensteina są różnie oceniane w literaturze historycznej w zależności od opcji wyznaniowej lub politycznej autorów. Przeważa jednak opinia, że wódz cesarski był zdolnym organizatorem armii i zwolennikiem prowadzenia wojny o charakterze „przedsiębiorstwa wojennego”, a opartego na szerokiej skali wymuszeniach „kontrybucji” finansowych i prowiantowych. W działaniach operacyjnych i w walkach taktycznych nie był ryzykantem, nie preferował batalii w otwartym polu, a raczej działania obronne w oparciu o dogodne warunki naturalne i o wznoszone fortyfikacje polowe.
RG: Co bitwa pod Lützen oznaczała dla Ligi Katolickiej?
MW: Nierozstrzygnięta bitwa pod Lützen i śmierć Gustawa II Adolfa w oczywisty sposób osłabiły dążenia i możliwości Szwecji do kontynuowania „operacji niemieckiej”, zaś stronie katolickiej przyniosły nowe sojusze cesarstwa z państwami europejskimi: z Brandenburgią, Saksonią i Hiszpanią, których to armie wspierały odtąd aktywnie lub pośrednio działania sił cesarskich (katolickich). Podczas obrad sejmu Rzeszy w 1640 r. władcy niemieccy, z inicjatywy elektora bawarskiego, nakłonili cesarza Ferdynanda III do podjęcia ze Szwecją i Francją rozmów pokojowych, które rozpoczęły się już w końcu 1641 r., a ostatecznie zakończyły się w 1648 r.
RG: Szwedzi kontynuowali działania wojenne pomimo śmierci monarchy. Kto stanął na czele armii i jak wyglądał dalszy udział Szwedów w wojnie trzydziestoletniej ?
MW: Po śmierci Gustawa II Adolfa na czele państwa stanął kanclerz Axel Oxenstierna, a na czele armii szwedzkiej książę Bernard Weimarski, który nie dysponował tak szerokimi uprawnieniami jak poległy pod Lützen król Szwecji, co spowodowało decentralizację w dowodzeniu wojskami. W konsekwencji ich armia przegrała bitwę pod Nördlingen (6 IX 1634 r.) i Saksonia przeszła do obozu habsburskiego. Dopiero w 1636 r. wojska szwedzkie podjęły ofensywę w Brandenburgii i w Czechach, ale z powodu konfliktu z Danią (1643-1645) Szwedzi przerwali w Rzeszy działania zaczepne, a potem wygrali bitwę pod Jankovem (5 III 1645 r.), jednak musieli wycofać się na Pomorze. W latach 1645-1646 uderzyli wprawdzie z Francuzami na Saksonię i Bawarię, lecz wyczerpani wkrótce podpisali zawieszenie broni z wojskami cesarskimi.
RG: Czy bitwę pod Lützen należy uznać za jedną z najważniejszych bitew wojny trzydziestoletniej ?
MW: Bitwa pod Lützen należała do rzędu ważniejszych, ale nie najważniejszych batalii wojny trzydziestoletniej, ponieważ nie była rozstrzygającą ani decydującą i największą bitwą w trakcie wojny trzydziestoletniej. O jej znaczeniu napisano już setki książek i artykułów, nieraz odmiennie oceniających wynik starcia, lecz jednoznacznie podkreślających konsekwencje polityczne i wojskowe związane ze śmiercią w boju dwóch wielkich wodzów (Gustawa II Adolfa i Gottfrieda von Pappenheima) dla dalszych losów ówczesnej wojny europejskiej.
RG: Dziękuję za rozmowę.
Materiał powstał dzięki współpracy reklamowej z Wydawnictwem Bellona.
