Studencka solidarność – historia Niezależnego Zrzeszenia Studentów (1980-1981)

Zobacz też: Polska Partia Socjalistyczna i jej reaktywacja

Zdjęcie z demonstracji przed bramą Uniwersytetu Warszawskiego zrobione w maju 1988 r., fot. Rafał Werbanowski, za zgodą autora zdjęcia.

Studenci od zawsze byli grupą podatną na polityczne nowinki i rewolucyjne wstrząsy. Młodzi, wykształceni ludzie bez większych zobowiązań życiowych, skupieni na uczelniach i w akademikach, chętnie przyłączali się do politycznych wystąpień, protestów i buntów społecznych. W II RP stanowili zaplecze czołowych partii politycznych, w latach 40. i 50. przeciwstawiali się stalinizacji Polski, a w 1968 roku stali się jednym z elementów szerokiego kryzysu PRL. Studencką historię politycznego zaangażowania zapisały również lata 1980-1981.

Krakowskie początki

Przełom w historii studenckiej działalności opozycyjnej nastąpił w 1977 roku. 7 maja w kamienicy przy ul. Szewskiej 7 w Krakowie zginął student filozofii i filologii polskiej oraz współpracownik Komitetu Obrony Robotników Stanisław Pyjas. Oficjalne śledztwo ustaliło, że mężczyzna zmarł na skutek wypadku (upadku ze schodów), przyjaciele Pyjasa i opozycjoniści wskazywali jednak, że mogło dojść do morderstwa politycznego. Śmierć studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego wzburzyła jego środowisko. Kraków przygotowywał się w tym czasie do juwenaliów, do bojkotu których wezwali znajomi zamordowanego. 15 maja zorganizowany zostały marsz protestacyjny (tzw. „Czarny Marsz”), na zakończenie którego pod Wawelem odczytano deklarację zawiązania Studenckiego Komitetu Solidarności. Wzywano w niej nie tylko do zaprzestania represji wobec studentów-dysydentów, ale także poparto działania jawnie funkcjonujących organizacji opozycyjnych.

Jesienią 1977 roku SKS-y powstały w Warszawie, Gdańsku, Poznaniu i Wrocławiu. Rok później stworzono (efemeryczny) komitet w Szczecinie. Skupione w nich grupy, nieliczne w porównaniu do całości środowiska studenckiego, współpracowały z głównymi nurtami opozycyjnymi i tworzyły niezależny obieg kulturalno-intelektualny. Głównym obszarem działalności młodych opozycjonistów było organizowanie samokształcenia (np. w formie wykładów dysydenckich naukowców) oraz rozpowszechnianie książek drugoobiegowych, emigracyjnych i zakazanych. Angażowano się też w protesty oraz wypuszczano własne wydawnictwa. Najbardziej aktywne były SKS-y z Krakowa i Wrocławia, w Gdańsku rolę komitetu przejął szybko Ruch Młodej Polski, w sposób niesformalizowany działały też grupy studentów w Lublinie i Łodzi.

Pod względem masowości komitety nie mogły jednak rywalizować z oficjalną organizacją studencką – powstałym w 1973 roku w ramach integracji ruchu młodzieżowego z Socjalistycznym Związkiem Studentów Polskich, odpowiedzialnym za całość życia studenckiego, zarówno pod względem polityczno-ideologicznym, jak i kulturalnym, organizacyjnym i bytowym. W przeciwieństwie do swego poprzednika, Zrzeszenia Studentów Polskich, SZSP miał charakter ideologiczny i był powiązany z PZPR. Wśród działaczy związku była jednak grupa niechętna takiej formule studenckiej organizacji – wiosną 1980 roku skrytykowali oni działalność SZSP, wydali petycję wzywającą do jego rozwiązania (podpisaną w samym Krakowie przez 2000 studentów) i powołali do życia Akademicki Ruch Odnowy.

Grób Stanisława Pyjasa na cmentarzu w Gilowicach, fot. Cezary p, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International

Na fali „Solidarności”

Strajki, które wybuchły latem 1980 roku, i w wyniku których powstała NSZZ „Solidarność”, ożywiły również środowiska studenckie. Impuls do działań przyszedł z Gdańska – studenci zaangażowani w strajki w Stoczni Gdańskiej (m.in. Andrzej Zarębski, Donald Tusk, Paweł Huelle i Jacek Jancelewicz) 27 sierpnia zaapelowali o powołanie niezależnej od władz organizacji studentów. 2 września na Uniwersytecie Gdańskim powołano Tymczasowy Komitet Założycielski Niezależnego Zrzeszenia Studentów Polskich, a w kolejnych dniach podobne organizacje utworzono na innych uczelniach Trójmiasta, a później m.in. w Warszawie, Poznaniu i Krakowie.

Wkrótce przedstawiciele różnych ośrodków nawiązali współpracę, a 18-19 października 1980 roku na Politechnice Warszawskiej odbył się Zjazd Delegatów Komitetów Założycielskich Niezależnych Organizacji Studenckich, na którym reprezentowanych było 59 uczelni. W czasie obrad podjęto decyzję o stworzeniu organizacji o nazwie Niezależne Zrzeszenie Studentów. Wybrano Ogólnopolski Komitet Założycielski, w którym znaleźli się Mirosław Augustyn, Piotr Bikont, Wojciech Bogaczyk, Stefan Cieśla, Jacek Czaputowicz, Teodor Klincewicz, Barbara Kozłowska, Maciej Kuroń, Krzysztof Osiński, Leszek Przysiężny i Marek Sadowski. Już na etapie zakładania Zrzeszenia pojawiły się spory o jego formułę organizacyjną – ośrodek krakowski opowiadał się za formą federacyjną, wyłączył się więc z początkowych prac organizacyjnych.

20 października 1980 roku przywódcy NZS złożyli do Sądu Wojewódzkiego w Warszawie wniosek o rejestrację organizacji. PZPR nie wydała jednak zgody na przeprowadzenie tej procedury – widać tu podobieństwa do sporu o rejestrację NSZZ „Solidarność”, która po wielu zabiegach i konflikcie z władzą doszła do skutki dopiero 10 listopada. Rozpoczęto rozmowy z Ministerstwem Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki i stojącym na jego czele ministrem Januszem Górskim, te jednak przeciągały się i nie prowadziły do rozstrzygnięcia. 13 listopada miał miejsce strajk na Politechnice Gdańskiej, a 27 i 28 listopada protest, połączony z okupacją rektoratu w Pałacu Kazimierzowskim, wstrząsnął Uniwersytetem Warszawskim. Do przełamania impasu doprowadziły jednak dopiero wydarzenia w Łodzi…

Bunt studentów

Jeszcze jesienią 1980 roku na łódzkich uczelniach rozpoczął się ferment i próby inicjowania zmian. W grudniu NZS Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej doprowadzili do wprowadzenia istotnych zmian w życiu uczelni, m.in. wyboru nowego rektora. Swoje postulaty zgłosili także studenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, później poparci przez NZS, żądający m.in. zniesienia egzaminu z podstaw nauk politycznych (uważanych za przedmiot indoktrynacyjny w duchu marksizmu), likwidacji obowiązkowego lektoratu z rosyjskiego oraz praktyk robotniczych. W związku z brakiem odpowiedzi władz uczelni 6 stycznia 1981 roku rozpoczęto na UŁ akcję „Solidarnego Czekania” – okupacji budynków uczelni przy jednoczesnym udziale w zajęciach. Już 11 stycznia podpisano porozumienie z rektorem, na realizację poważniejszych postulatów, dotyczących m.in. obowiązkowych przedmiotów, musiało natomiast wyrazić zgodę MNSzWiT.

Juwenalia w Krakowie, 1961 rok, fot. NAC, sygn. 3/51/0/7.3/356

Negocjacje z ministrem Górskim, ekonomistą i byłym rektorem UŁ, rozpoczęły się 21 stycznia, jednak twarda postawa przedstawiciela rządu w sprawie podstaw nauk politycznych i lektoratu z rosyjskiego doprowadziły do przerwania rozmów. Na Uniwersytecie rozpoczął się strajk okupacyjny, do którego w kolejnych dniach dołączały kolejne uczelnie w mieście – Akademia Medyczna, Politechnika, Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna i Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych. Już 24 stycznia powstała Międzyuczelniana Komisja Porozumiewawcza, która miała koordynować dalsze negocjacje strajkujących ośrodków z Komisją Międzyresortową. Studenci opracowali swoje postulaty, które dotyczyły autonomii uczelni (zniesionej po wydarzeniach 1968 roku), zwiększenia reprezentacji studentów w ciałach kolegialnych oraz w tworzeniu prawa, swobodnego wyboru przedmiotów społeczno-politycznych, ekonomicznych i filozoficznych oraz lektoratów, a także zniesienia praktyk robotniczych i skrócenia szkolenia wojskowego po studiach do trzech miesięcy. Jednocześnie pojawiły się też postulaty bardziej „ogólne”, m.in. zaprzestania represji wobec opozycji, ograniczenia cenzury, niezawisłości wymiaru sprawiedliwości, ułatwienia dostępu do paszportu, wprowadzenia niezakłamanych podręczników do historii i swobodnego obchodzenia świąt narodowych. Najważniejszym żądaniem była jednak natychmiastowa rejestracja Niezależnego Zrzeszenia Studentów.

Negocjacje odbywały się na Wydziale Filologicznym UŁ (al. Kościuszki 65) i realizowane były w kilku turach. Przedstawiciele władz, na czele z ministrem Górskim, od początku prezentowali twarde stanowisko, okazjonalnie jednak doprowadzając do porozumienia w niektórych punktach. Rozmowy odbywały się na terenie strajkujących, były też prowadzone przy udziale widowni, która w naturalny sposób wspierała stronę studencką. Z czasem negocjatorzy dwóch stron znaleźli jednak wspólny język, a minister Górski docenił postawę reprezentacji strajkujących. Ostatecznie głównym punktem spornym stała się kwestia legalizacji NZS. Propozycje wniesienia poprawek do statutu Zrzeszenia zostały odrzucone przez studentów, co doprowadziło do zerwania negocjacji 15 lutego. Tymczasowe władze NZS wezwały do strajków solidarnościowych ze studentami w Łodzi – jako pierwsi okupację swojej uczelni jeszcze 9 lutego podjęli studenci z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. W stanie gotowości strajkowej znalazły się wkrótce inne uczelnie – szacuje się, że w akcje protestacyjne zaangażowanych było ok. 34 tys. studentów z wszystkich ważniejszych ośrodków akademickich.

Artykuł został opublikowany w ramach dodatku tematycznego do Histmag.org „Wielkie momenty oporu przeciw tyranii 1945-89”, zrealizowanego dzięki wsparciu Europejskiego Centrum Solidarności :

Postulaty wywieszone na Uniwersytecie Warszawskim w czasie demonstracji w maju 1988. W pierwszym postulacie studenci domagają się legalizacji NZS, fot. Rafał Werbanowski, za zgodą autora.

Wsparcia protestującym w Łodzi udzieliła „Solidarność” oraz niektórzy rektorzy wyższych uczelni. Strajk miał miejsce w szczególnym momencie politycznym – 11 lutego premierem został gen. Wojciech Jaruzelski, który wezwał do „90 dni spokoju”. Zarówno stronie rządowej, jak i opozycyjnej, zależało na wygaszeniu konfliktu. Do Łodzi na spotkanie ze studentami przyjechał Mieczysław Rakowski, wicepremier odpowiedzialny za dialog ze związkami zawodowymi. Ostatecznie 17 lutego 1981 roku doszło do zarejestrowania Niezależnego Zrzeszenia Studentów, a następnego dnia minister Górski podpisał porozumienie ze strajkującymi studentami łódzkimi. Rządzący zgodzili się na wiele rozwiązań zwiększających autonomię uczelni, takich jak swoboda programowa czy zagwarantowanie udziału studentów w jednej trzeciej ciał kolegialnych. Obiecano poprawę warunków bytowych i sytuacji finansowej uczelni. Zgodzono się na swobodę wyboru przedmiotów społeczno-politycznych, filozoficznych i ekonomicznych oraz lektoratów języków obcych. Zagwarantowano też brak cenzurowania wydawnictw wewnątrzuczelnianych oraz naukowych i dydaktycznych. Postulaty ogólnospołeczne w większości przyjęto do wiadomości, zbywając je ogólnikami.

Studencka alternatywa

NZS mógł rozpocząć normalną działalność. Między 3 a 6 kwietnia 1981 roku w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie odbył się I Krajowy Zjazd Delegatów NZS, w którym wzięło udział 264 przedstawicieli 66 uczelni, reprezentujących 80 tys. członków Zrzeszenia. W czasie obrad wybrano władze organizacji – liczącą 30 osób Krajową Komisję Koordynacyjną (wśród nich m.in. Jacek Czaputowicz, Marek Jurek, Bohdan Klich, Maciej Kuroń, Konstanty Radziwiłł, Jan Maria Rokita), Prezydium NZS (J. Czaputowicz, Teodor Klincewicz, K. Radziwiłł, Barbara Kozłowska, M. Kuroń, Jacek Rakowiecki) oraz przewodniczącego Jarosława Guzego z Uniwersytetu Jagiellońskiego i dwóch wiceprzewodniczących (Wojciecha Walczaka i Leszka Przysiężnego).

Komórki Zrzeszenia powstały w całym kraju. Działacze NZS rekrutowali się z różnych środowisk – obok tych związanych w różny sposób z opozycją (choć aktywiści SKS przeszli raczej wprost do „Solidarności”) wielu było też dawnych członków SZSP, którzy nie odnajdywali się w okołopartyjnej organizacji studenckiej. Przede wszystkim jednak w organizację angażowali się „nowi ludzie”, którzy wcześniej nie mogli lub nie chcieli działać w strukturach opozycyjnych. W samym Zrzeszeniu pojawiali się przedstawiciele różnych nurtów ideowych – od konserwatystów i antykomunistów do sympatyków lewicy. Organizacja budziła przy tym duże zainteresowanie wszystkich studentów, ponieważ angażowała się w rozwiązywanie problemów całego środowiska, dotyczących spraw bytowych, dydaktycznych, organizacji życia uczelni itp. Powstanie NZS, rywalizującego z propartyjnym SZSP, wprowadzało pluralizm na uczelniach i dawało studentom namiastkę samorządu.

Aktywność NZS wiązała się także z działalnością kulturalno-społeczną. Zaangażowani studenci organizowali niezależne seminaria, wykłady i spotkania z ludźmi nauki i artystami związanymi z „Solidarnością” i opozycją. Włączano się w upamiętnianie zaniedbanych przed władze komunistyczne wątków historii, m.in. obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja, upamiętnianie zbrodni katyńskiej czy organizację 13. rocznicy wydarzeń marcowych 1968 roku. Studenci bardzo aktywnie wspierali drugi obieg kulturalny, organizując biblioteki wydawnictw niezależnych. Poszczególne środowiska tworzyły też własną prasę podziemną – pod szyldem NZS wychodziło ok. 260 tytułów informacyjnych, strajkowych i satyrycznych, w większości o charakterze uczelnianym. Planowano także stworzenie studenckiego pisma ogólnopolskiego.

Niezależne Zrzeszenie Studentów współpracowało także z „Solidarnością”, m.in. w czasie kryzysu bydgoskiego w marcu 1981 roku, kiedy to również na uczelniach przeprowadzono strajk ostrzegawczy. Zaangażowano się szczególnie w walkę o uwolnienie więźniów politycznych, tworząc Ogólnopolski Studencki Komitet Obrony za Przekonania. W maju 1981 roku studenci brali aktywny udział w marszach w sprawie uwięzionych, które przeszły przez najważniejsze ośrodki akademickie w kraju, przyczyniając się do uwolnienia m.in. członków kierownictwa Konfederacji Polski Niepodległej.

Jesienią 1981 roku kryzys polityczny znowu rozszerzył się na uczelnie – w Wyższej Szkole Inżynierskiej w Radomiu dotychczasowy rektor płk prof. Michał Hebda, skonfliktowany z „Solidarnością”, przed kolejnymi wyborami doprowadził do korzystnej dla siebie zmiany ordynacji wyborczej. 26 października na uczelni rozpoczął się strajk ostrzegawczy, który po przeprowadzeniu elekcji przekształcił się w całościową akcję protestacyjną. Została ona wsparta przez NZS, który współtworzył Ogólnopolski Komitet Protestacyjny Środowisk Naukowych, a 12 listopada wezwał do strajków ostrzegawczych na uczelniach w całym kraju. Spór dodatkowo wzmocniła sprawa nowej ustawy o szkolnictwie wyższym, która miała gwarantować osiągnięte przez środowiska akademickie ustępstwa w kwestii autonomii. Rządzący wstrzymali prace nad nią, wprowadzając poprawki do zaakceptowanego przez przedstawicieli środowiska projektu. Strajki na uczelniach rozszerzały się, 23 listopada protestowały już 74 uczelnie. Choć projekt ustawy wreszcie złożono do Sejmu, pojawił się nowy punkt zapalny – strajk podchorążych Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarnictwa, którzy chcieli objęcia swojej uczelni cywilnymi przepisami o szkolnictwie wyższym. Wśród działań strajkujących była decyzja o powołaniu komórki NZS. Władze rozwiązały strajkującą WOSP, a 2 grudnia oddziały milicyjne siłowo spacyfikowały strajk. Na początku grudnia kierownictwo Zrzeszenia wezwało do zawieszenia strajku okupacyjnego, co spotkało się ze sprzeciwem części działaczy i trwaniem protestów w niektórych miejscach.

Pomnik studenta na Uniwersytecie Warszawskim, fot. prawdapunk, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0

Koniec „pierwszego” NZS

Wprowadzenie stanu wojennego w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku uderzyło nie tylko w „Solidarność”, ale także w jej mniejszego i młodszego sojusznika – Niezależne Zrzeszenie Studentów. Internowano łącznie 410 członków organizacji, w tym 192 działaczy uczelnianych i 13 osób zasiadających we władzach Zrzeszenia. 30 grudnia przeszukano siedzibę Krajowej Komisji Koordynacyjnej w Warszawie, rozesłano też listy gończe za najaktywniejszymi działaczami pozostającymi na wolności. Na niektórych uczelniach (m.in. Akademii Górniczo-Hutniczej, Uniwersytecie Gdańskim, Uniwersytecie Łódzkim, Uniwersytecie Wrocławskim i Politechnice Wrocławskiej) w pierwszych dniach stanu wojennego rozpoczęto lub rozkręcono ponownie strajki okupacyjne, nieinternowani przedstawiciele władz Zrzeszenia wezwali też do przyłączania się do protestów „Solidarności”. ZOMO w nocy z 14 na 15 grudnia spacyfikowało strajki uczelni wrocławskich. NZS w propagandzie władz PRL stał się, obok KPN i KOR, synonimem „ekstremy”, czyli najbardziej radykalnej części opozycji. M.in. dlatego też 5 stycznia 1982 roku decyzją Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki Niezależne Zrzeszenie Studentów zostało zlikwidowane.

Siłowe rozbicie opozycji przez ekipę gen. Jaruzelskiego zakończyło pierwszy etap historii NZS, które jednak przetrwało w mniejszej skali w podziemiu i odrodziło się u schyłku lat 80., tworzone przez nowe pokolenie studentów. Wydarzenia lat 1980-1981 były dla wielu członków i aktywistów ważnym doświadczeniem życiowym – wprowadzało ich w opozycyjność, tworzyło więzi społeczne, dawało poczucie sensu i spełnienia. Przytaczane powyżej nazwiska świadczą o tym, że wielu przedstawicieli „pokolenia NZS” już w III RP znalazło się w ogólnopolskiej polityce i życiu społecznym, trafiając do różnych partii lokujących się w centrum i na prawicy. Działalność Zrzeszenia przyniosła też ważne skutki uczelniom – częściowo w odpowiedzi na pojawienie się ruchu zrzeszającego kilkadziesiąt tysięcy studentów władze wprowadziły nową ustawę o szkolnictwie wyższym, która poszerzyła autonomię uczelnianą. Z tego powodu można uznać historię NZS za ważny element krajobrazu społeczno-politycznego Polski lat 80. XX wieku.

Bibliografia:

• Dworaczek Kamil, Proces kształtowania się opozycji studenckiej w latach 1977-1981 na przykładzie Studenckich Komitetów Solidarności i Niezależnego Zrzeszenia Studentów [w:] Opozycja demokratyczna w PRL w latach 1976-1981, pod red. Wojciecha Polaka, Jakuba Kufla, Przemysława Ruchlewskiego, Europejskie Centrum Solidarności, Gdańsk 2012, s. 120-136.
• Kowalczyk Roman, Łódzki strajk studencki w 1981 roku – geneza i historia [w:] W trybach systemu. Z dziejów łódzkiej opozycji studenckiej w latach 1968-1989, pod red. Wiesława Maciejewskiego, Adama Hohendorffa, Janusza Mikosika, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2016, s. 50-62.
• Kozłowski Tomasz, Niezależne Zrzeszenie Studentów [w:] Encyklopedia Solidarności http://www.encysol.pl/wiki/Niezale%C5%BCne_Zrzeszenie_Student%C3%B3w [dostęp: 28 października 2020 roku].
• Polak Wojciech, Jesienny strajk studentów w 1981 roku [w:] Opozycja demokratyczna w PRL w latach 1976-1981, pod red. Wojciecha Polaka, Jakuba Kufla, Przemysława Ruchlewskiego, Europejskie Centrum Solidarności, Gdańsk 2012, s. 570-597.
• Zakrzewski Maciej, Niezależne Zrzeszenie Studentów (1980 – 1989), Instytut Pamięci Narodowej, Kraków 2020.

--Redakcja: Mateusz Balcerkiewicz

Artykuł został opublikowany w ramach dodatku tematycznego do Histmag.org „Wielkie momenty oporu przeciw tyranii 1945-89”, zrealizowanego dzięki wsparciu Europejskiego Centrum Solidarności :