O powrocie do korzeni. Czeskie odrodzenie narodowe
Czeskie odrodzenie narodowe – zobacz też: Powstanie czeskie i bitwa na Białej Górze
Ferdynand I Habsburg zapoczątkował okres długoletniego panowania swojej dynastii w Czechach (domena publiczna) Zaczęło się u schyłku XVIII wieku i trwało do końca XIX wieku. W historiografii okres ten nazywa się czeskim odrodzeniem narodowym. Rozkwit literatury, sztuki, języka, a także wzmożona aktywność na polu kulturalnym i społecznym – to wszystko cechuje wspomniany wyżej czas. Czesi zaczęli odkrywać siebie na nowo, wracali do korzeni i poznawali swoje dziedzictwo. Czas odrodzenia narodowego dał im również nadzieję na niepodległość, którą utracili w XVII wieku po przegranej bitwie pod Białą Górą. Jednakże ich zmagania z austriacką dynastią zaczęły się dużo wcześniej. Genezy dominacji Habsburgów należy szukać w czasach panowania Ludwika Jagiellończyka, wnuka polskiego króla Kazimierza.
Pechowy rok 1526
W 1515 roku Jagiellonowie i Habsburgowie zawarli porozumienie tzw. śluby wiedeńskie. Na jego mocy Ludwik Jagiellończyk, przyszły król Czech i Węgier, poślubił arcyksiężną Marię, wnuczkę cesarza Maksymiliana I Habsburga, a jego siostra Anna wyszła za mąż za arcyksięcia Ferdynanda. Postanowiono, że w razie bezpotomnej śmierci Jagiellona, władzę w Czechach i na Węgrzech obejmą Habsburgowie. W 1526 roku warunki układu zostały spełnione. Ludwik Jagiellończyk zginął w bitwie pod Mohaczem, walcząc z Turkami, a Habsburgowie zajęli obiecane im trony. Jak się okazało, mieli na nich zasiadać przez 400 lat. Śluby wiedeńskie okazały się wielkim politycznym zwycięstwem austriackiej dynastii i rozpoczęły jej hegemonię w tej części Europy.
Chociaż Czechy oficjalnie zostały włączone do Cesarstwa Austriackiego dopiero na początku XIX wieku, po upadku Świętego Cesarstwa Niemieckiego, to ich zatargi z nową władzą trwały znacznie dłużej. Habsburgowie próbowali narzucić silne centralistyczne rządy w kraju, gdzie stany bohemskiej szlachty miały dużo do powiedzenia. Przywileje stanowe i wolność religijna zostały ograniczone. Z tego powodu dochodziło do ciągłych konfliktów pomiędzy czeskimi możnymi a kolejnymi monarchami.
Kulminacją złych nastrojów była defenestracja praska z 1618 roku. Wówczas z okna zamku na Hradczanach wyrzucono dwóch cesarskich namiestników i ich sekretarza. Rozpoczęła się wojna trzydziestoletnia, która jednak nie polepszyła sytuacji Czechów, a wręcz przeciwnie: jeszcze ją pogorszyła. Po przegranej bitwie pod Białą Górą w 1620 roku przez bohemskie stany, Habsburgowie zaczęli prowadzić w kraju ostrą germanizację.
W czeskiej historiografii czasy te często określane są mianem „wieków ciemnych”. Czechów zmuszano do zmieniania wiary na katolicką. Robiono wszystko, by zatrzeć pamięć o Janie Husie. Habsburgowie zainicjowali nawet „zastępczy” kult Jana Nepomucena. Zbieżność imion wcale nie jest przypadkowa – celowo wybrali czeskiego katolickiego męczennika, o takim samym imieniu, co jego husycki odpowiednik. „Nowy” patron Czech został kanonizowany w 1729 roku, a kolumna z jego rzeźbą stanęła na praskim rynku Starego Miasta. Obecnie w tym samym miejscu znajduje się pomnik płonącego na stosie Jan Husa…
Posąg św. Jana Nepomucena na Moście Karola w Pradze (fot. Ludek, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International) Niestety, lata zaciekłej germanizacji odbiły się bardzo źle na czeskim społeczeństwie, które do pewnego stopnia jej się poddało. Ojczysty język zanikał i to nie tylko w oficjalnym obiegu. Prawie cała arystokracja i szlachta odcięła się od korzeni. Niemiecka dominacja była widoczna wszędzie – kulturze, ekonomii i w codziennym życiu.
Czeskie odrodzenie narodowe – powrót do życia
Po latach braku jakiejkolwiek czeskiej aktywności na polu kulturalnym czy społecznym, mówi się wręcz o letargu społeczeństwa, nadszedł czas rozkwitu kultury i języka. Dlaczego akurat nastąpiło to pod koniec XVIII wieku? Trudno jednoznacznie odpowiedzieć. Na pewno przyczyniła się do tego opisana wyżej germanizacja. Odrodzenie narodowe zdecydowanie przybrało kształt obrony przed hegemonią Niemiec. Można je również uznać za część ogólnoeuropejskich narodowych tendencji, które narodziły się w wyniku Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a rozwinęły właśnie w XIX wieku, czego najlepszym przykładem jest Wiosna Ludów. Spotkałam się także ze stwierdzeniem, jakoby odrodzenie narodowe na ziemiach czeskich stanowiło „naturalną część większego oświeceniowego projektu”. Coś w tym musi być, bo przecież doszło do niego w epoce oświecenia i klasycyzmu. W epoce, w której podjęte zostały reformy, zapewniające wolność wyznania i edukację na poziomie podstawowym wszystkim obywatelom. Dając Czechom ograniczoną, ale zawsze, swobodę działania, habsburscy cesarze poniekąd sami stworzyli warunki do rozwoju ich kultury.
Kup e-booka: „Polacy na krańcach świata: XIX wiek”
Książka dostępna jako e-book w 3 częściach: Część 1, Część 2, Część 3
Pisarze, historycy, naukowcy…
Josef Dobrovský (domena publiczna) Jako pierwsi swoją tożsamość odnaleźli arystokraci, osobistości nauki i kultury. Możnych, którzy zaangażowali się w działalność na rzecz narodu czeskiego, nazywano patriotami lub oświeconą arystokracją, dla odróżnienia od jej zgermanizowanych przedstawicieli. To oni postawili sobie za cel rozbudzenie reszty społeczeństwa i rozpowszechnienie w nim wartości narodowych. Za najwybitniejsze postacie tego okresu uważa się Josefa Dobrovský’ego oraz Josefa Jungmanna. Obaj odegrali wiodące role w odrodzeniu języka czeskiego, co było de facto najważniejszym zadaniem tego ruchu.
Dobrovský, który czeskiego nauczył się w gimnazjum, stworzył i uporządkował normy językowe, a także badał historię literatury narodowej. Napisał też kilka prac filologicznych oraz o tematyce slawistycznej. Był jednym z twórców Królewskiego Czeskiego Towarzystwa Naukowego i znajdował się w grupie osób zakładającej Czeskie Muzeum Narodowe.
Natomiast Josef Jungmann, z pochodzenia Niemiec, twórca pierwszego niemiecko-czeskiego słownika, był tłumaczem i propagatorem literatury światowej, zwłaszcza romantycznej. Napisał także Historię literatury czeskiej. Ciekawostką jest, że w przeciwieństwie do Jungmanna, Dobrovský nie wierzył, że język czeski kiedykolwiek może stać się językiem nauki i sztuki. Sam pisał wyłącznie po niemiecku i łacinie. Dostrzegał jednak jego wagę dla społeczeństwa, dlatego pracował nad jego rozpowszechnieniem. Pogląd ten pokazuje jak bardzo język ojczysty został wyparty z użycia i tzw. kultury wysokiej.
Więcej pozytywnego myślenia prezentował František Palacký, „ojciec Czechów”, uważany także za jednego z twórców czeskiego nacjonalizmu. Polityk i historyk, twórca monumentalnych Dziejów narodu czeskiego w Bohemii i na Morawach, które przedstawiały historię ziem czeskich do roku 1526. Palacký zasługuje na uwagę także jako jedna z najważniejszych osób w historii Muzeum Narodowego, do którego ułatwiał dostęp zwykłym obywatelom, zmieniając jego mocno arystokratyczny charakter. Był również niestrudzonym propagatorem dziedzictwa narodowego, nauk humanistycznych i oczywiście czeskiej historii, dlatego ostro krytykował postawy kosmopolityczne i ludzi wielbiących „obce” a nie „swoje”.
František Palacký (domena publiczna) Z kolei dziennikarz i pisarz, Václav Matěj Kramerius, był założycielem wydawnictwa, które publikowało wyłącznie czeskie książki. Wydawał także własny czeski magazyn – „Pražské poštovské nowiny”.
Natomiast pierwszy teatr Bouda, w którym sztuki wystawiano jedynie po czesku, został założony przez Václava Klimenta Klicpera oraz Karela Hynek Tháma.
Jednakże do najważniejszych instytucji, które wówczas powstały, należą: Muzeum Narodowe, Teatr Narodowy i wydawnictwo Matice česká.
Muzeum powstało w 1818 roku z inicjatywy hrabiego Kaspera Marii Sternberka i grupy innych arystokratów. Chociaż na samodzielny budynek musiało czekać aż 65 lat, przez pierwszą połowę XIX wieku była to najprężniej działająca czeska instytucja naukowa. Pod koniec epoki prestiż muzeum nieco spadł, a rolę lidera przejął Uniwersytet Karola w Pradze. Jednakże instytucja pozostała ikoną odrodzenia, a piękny neorenesansowy budynek, w którym się mieściła i mieści się nadal historyczna część muzeum (które ma notabene pięć instytutów) zachwyca do dzisiaj.
Z kolei Teatr Narodowy może się poszczyć niebanalną historią. Otwarty w 1881 roku monumentalny gmach powstał dzięki…. zbiórce publicznej. Na jego budowę złożyli się niemal wszyscy Czesi, a przypomina o tym napis Národ Sobiě, który jest umieszczony nad główną sceną.
Ogromną rolę kulturalno-oświatową pełniło założone w 1831 roku przez Františeka Palacký’ego wydawnictwo Matice česká. Promowało i rozpowszechniało ono język czeski, wydając czeskie teksty, pisma, odczyty, a także tłumaczone na język ojczysty wybitne dzieła zagranicznej literatury. Pełniło również rolę naukowo-kulturalnego stowarzyszenia, w którym udzielali się najwybitniejsi przedstawiciele epoki m.in. Jungmann.
Husa na piedestał!
Powróciła również pamięć o Janie Husie i jego osiągnięciach. Nastąpiło to dzięki działalności Františeka Palacký’ego, który zdefiniował okres ruchu husyckiego jako jeden z największych i najlepszych w czeskiej historii. Historyk wychwalał jego przywódców oraz cele, co stanowiło kontrast do dotychczasowej wykładni na ten temat. W husytyzmie zaczęto doszukiwać się początków funkcjonowania czeskiej świadomości narodowej.
Obecnie ruch ten uważa się za podłoże czeskiego nacjonalizmu. Poza tym idea walki o wolność wyznania z niemiecką władzą idealnie wpasowywała się w realia panujące ówcześnie na ziemiach czeskich. Nawiązywanie więc do niego w czasie odrodzenia narodowego było bardzo trafnym posunięciem, które przyniosło efekty, widoczne nawet dzisiaj – 6 lipca czyli dzień spalenia Jana Husa na stosie jest narodowym świętem u naszych południowych sąsiadów.
Pomnik Jana Husa w Pradze (fot. Petr Vilgus, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported) O czeskim przebudzeniu można byłoby pisać wiele, wszak okres ten jest uważany za jeden z najważniejszych w dziejach Czech. Nie był to tylko czas rozkwitu kultury, ale także, a może nawet przede wszystkim, czas odnalezienia własnej tożsamości, powrotu do korzeni i tego wszystkiego, co zostało pogrzebane przez kilkaset lat habsburskiej władzy. Poza tym, jak wszędzie w Europie, formowało się wtedy współczesne społeczeństwo i naród. Dzięki temu Czesi wkroczyli w XX wiek pewniejszym krokiem, patrząc z nadzieją na przyszłość i marząc o niepodległości, o której jeszcze sto lat wcześniej by nawet nie pomyśleli.
Bibliografia:
- A History of the Czech Lands, red. Jaroslav Pánek i Oldrich Tuma, Karolinum Press, Praga 2009.
- Arbeitová Markéta, Czech Nationalism, Tomas Bata University, Zlin 2011 [dostęp: 10.05.2016], <[http://digilib.k.utb.cz/bitstream/handle/10563/16338/arbeitov%C3%A1_2011_bp.pdf?sequence=1]>.
- Bakke Elisabeth, Czech and Slovak identity redefined [w:] Doomed to failure? The Czechoslovak nation project and the Slovak autonomist reaction 1918–38, [dostęp: 10.05.2016], <[http://folk.uio.no/stveb1/Chapter_7_Content_id.pdf]> .
- Bakke Elisabeth, Czech and Slovak national revival, [w:] Doomed to failure? The Czechoslovak nation project and the Slovak autonomist reaction 1918–38, [dostęp: 10.05.2016], <[http://folk.uio.no/stveb1/Chapter_6_Obrozeni.pdf]>.
Redakcja: Michał Woś
