Anarchia – mroczny rozdział w historii Anglii? (cz. 2)

Tutaj znajdziesz pierwszą część

Bunt hrabiego Gloucester

Pomimo agresywnych działań swojego męża w księstwie Normandii, Cesarzowa Matylda nie była w tym okresie aktywna w walce o swoje prawa do tronu. Trudności Stefana w królestwie zbiegły się z narodzinami trzeciego syna Matyldy, Wilhelma. Historycy nie są jednak zgodni co do tego, na ile ciąża miała wpływ na opieszałość działań Cesarzowej. Helen Castor twierdzi, że był to główny czynnik potwierdzający tę tezę, szczególnie biorąc pod uwagę komplikacje we wcześniejszych ciążach Matyldy. Z kolei Marjorie Chibnall odrzuca ten argument, kładąc nacisk na problemy polityczne i militarne, z jakimi Matylda musiała się wówczas zmierzyć. Niezależnie od przyczyn postępowania Cesarzowej, inicjatywę w sprawie sukcesji przejął jej przyrodni brat Robert FitzRoy, hrabia Gloucester.

Robert należał do najbogatszych i najpotężniejszych baronów w Anglii. Oprócz hrabstwa Gloucester posiadał także ziemie w Normandii. Robert był szanowanym mężem stanu, znanym ze swoich zdolności przywódczych. W 1138 r. przebywający w Normandii hrabia wyrzekł się wierności wobec króla Stefana i zadeklarował swoje poparcie dla Cesarzowej Matyldy. Rebelia wybuchła w regionie Kent i w całej południowo-zachodniej Anglii. Bunt potężnego możnego nie był jedynym problemem króla. Tak jak w przypadku śmierci Henryka I, wiadomość o buncie wywoła w królestwie lawinę zdarzeń. Sytuację wykorzystał Godfryd, który zerwał rozejm najeżdżając Normandię. Spokrewniony z Matyldą poprzez swoją matkę, Małgorzatę, Dawid I Szkocki ponownie najechał północną Anglię ogłaszając przy tym swoje poparcie dla Cesarzowej. Reakcja króla na zagrożenie była błyskawiczna i skoncentrowana na samej Anglii. Stefan wysłał swoją żonę, Matyldę, ze statkami i zasobami z Boulogne z zadaniem odzyskania  znajdującego się w rękach Roberta portu w Dover. Misja zakończyła się sukcesem.

Niewielka część królewskich wojsk została oddelegowana na północ, aby odeprzeć szkocką inwazję. W tym samym roku siły króla Dawida I zostały pokonane w bitwie pod Northallerton (znanej jako bitwa pod Sztandarem, ang. Battle of the Standard) przez Thurstana, arcybiskupa Yorku. Sam Stefan zaś udał się na zachód do hrabstwa Gloucester, najpierw uderzając na marchię Walijską, a następnie zdobywając Hereford i Shrewsbury. Nie udało się mu jednak zaanektować Bristolu.

Ogólny bilans kampanii Stefana można uznać za dodatni. David Crouch posuwa się nawet do nazwania jej „militarnym osiągnięciem pierwszej rangi”. Zwycięstwo nad Szkotami nie przekuło się jednak na sukces polityczny, ponieważ północ dalej znajdowała się pod kontrolą Dawida.

Hrabia Gloucester spędził resztę 1138 r. w Normandii próbując przekonać przyrodnią siostrę do osobistej interwencji. W następnym roku starania Roberta przyniosły pożądane skutki. Godfryd i Matylda zajęli znaczną część Normandii i wraz z hrabią Gloucester zaczęli zbierać siły do inwazji oraz zabiegać o polityczną i prawną aprobatę dla sprawy. Reprezentujący Cesarzową biskup Ulger zabiegał o akceptację jej roszczeń w Stolicy Apostolskiej na podstawie prawa dziedziczenia i przysięgi wierności złożonej Matyldzie przez baronów. Papież nie wycofał jednak swojego poparcia dla Stefana.

Wojna domowa

Po niepomyślnej próbie zdobycia przyczółku w Wareham Matyldzie udało się znaleźć nowe miejsce do lądowania w okolicach Arundel, gdzie władzę sprawowała jej macocha, Adela z Louvain. 30 września Robert z Gloucester i  Cesarzowa przybyli do Anglii na czele 140 rycerzy. Wojna domowa zaczęła się na dobre. Matylda zatrzymała się w zamku Arundel, podczas gdy Robert pomaszerował na północny zachód do Wallingford i Bristolu z nadzieją pozyskania popleczników. Król Stefan zareagował bezzwłocznie, zamykając Cesarzową w oblężeniu. Podjęto rozmowy, które zakończyły się tymczasowym rozejmem. Matylda została uwolniona i przeeskortowana do hrabiego Gloucester.

Zaskakująco łagodne traktowanie Matyldy przez Stefana może być tłumaczone tym, że to w Robercie, potężnym możnym i inicjatorze buntu, król widział głównego przeciwnika, nie zaś w samej pretendentce do tronu. Nie chciał więc wiązać swoich sił w oblężeniu. Innym albo dodatkowym powodem może też być uprzejma i rycerska osobowość króla. Cesarzowa założyła swój dwór w Gloucester. W tym momencie pod jej kontrolą znajdowała się południowo-zachodnia część królestwa. Zwarty blok terytorium, rozciągający się od Gloucester i Bristolu do Wiltshire na południu, do Marchii Walijskich na zachód i przez dolinę Tamizy, aż po Oksford i Wallingford na wschodzie. Nowa kampania Stefana zaczęła się od ataku na kontrolujący korytarz Tamizy zamek Wallingford, następnie South Cerney, Malmesbury i wreszcie Trowbridge. W odpowiedzi siły Cesarzowej pod dowództwem Milesa, hrabiego Hereford, zaatakowały straż tylną armii królewskiej i zagroziły atakiem na Londyn. To zmusiło Stefana do powrotu w celu ochrony stolicy. W 1140 r. po stronie Matyldy opowiedział się Nigel, biskup Ely, który zagroził wschodniej Anglii. Stefan zareagował niespodziewanym atakiem na siedzibę biskupa na wyspie Ely, zmuszając go do ucieczki. Próba wynegocjowania warunków pokoju, zorganizowana w Bath, zakończyła się porażką.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Patowa sytuacja, w której żadna ze stron nie była w stanie zmusić przeciwnika do ustępstw, zmieniła się na początku 1141 r. Ranulf de Gernon, potężny hrabia Chester, dotkliwie odczuł szkockie ataki. Rozgoryczony ustępliwością króla względem szkockiego panowania na północy Anglii przeszedł na stronę Matyldy. 2 lutego 1141 r. połączone siły hrabiego Gloucester i hrabiego Chester starły się z mniej licznymi siłami króla w bitwie pod Lincoln. Walka zakończyła się klęską Stefana. Pomimo ucieczki części stronników, król pozostał na polu bitwy do końca, walcząc najpierw mieczem, a po jego złamaniu – toporem, dopóki nie został rozbrojony i wzięty do niewoli.

Robert zabrał Stefana do Gloucester przed oblicze Matyldy. Ta z kolei podjęła kroki, by móc koronować się na królową. Brat Stefana, Henryk, biskup Winchester, zgodził się na współpracę z pretendentką w zamian za kontrolę nad finansami angielskiego kościoła. Wierni królowi, na czele z arcybiskupem Canterbury, udali się do więzionego w Bristolu Stefana w celu konsultacji. Monarcha zgodził się nawet na zwolnienie poddanych z przysięgi wierności, a Matylda została ogłoszona „Panią Anglii” (łac. Domina Anglorum). Do koronacji jednak nie doszło. Kiedy Cesarzowa przybyła do Londynu, naprzeciw niej wyszedł wściekły tłum popierający Stefana. Matylda musiała ratować się ucieczką.

Wiadomość o niewoli króla ośmieliła Godfryda Plantageneta do ataku na Normandię. Stworzony przez Stefana sojusz przeciwko Andegawenii właśnie się rozpadał. Nowy król Francji, Ludwik VII, podjął wrogie działania w kierunku brata Stefana, hrabiego Blois. Niewola Stefana i sukcesy hrabiego Andegawenii sprawiły, że wielu anglo-normańskich baronów opuściło szeregi króla. Sytuacja Stefana nie była jednak tak krytyczna, jak mogłaby się wydawać. Kluczową rolę odegrała tu jego żona, Matylda, hrabina Boulogne. Królowa zaskarbiła sobie sympatię i wierność pozostałych stronników lojalnych koronie i kontrolowała Londyn.

Pogrom w Winchester i impas

Sojusz pomiędzy Cesarzową a biskupem Winchester okazał się krótkotrwały. Po kłótni o wpływy i politykę kościelną, Henryk powrócił na stronę starszego brata. Największy cios dla sprawy Cesarzowej Matyldy miał dopiero nadejść. 14 września 1141 r. armia dowodzona przez królową Matyldę, Wilhelma z Ypres i biskupa Winchester zaatakowała siły Roberta z Gloucester oblegające zamek w Winchester. Odcięta od zaopatrzenia armia została zmiażdżona przez siły rojalistów podczas próby wycofania się. Do niewoli dostał się sam głównodowodzący. Niestety wielkie zwycięstwo nie tylko nie zakończyło wojny, ale przywróciło początkowy jej stan. Żadna ze stron nie była skłonna do kompromisów. Robert nie dał się namówić na porzucenie sprawy Cesarzowej Matyldy. Dokonano więc wymiany jeńców. Zarówno Stefan, jak i Robert odzyskali wolność. Wojna trwała dalej. Król udał się na północ, by przekonać Ranulfa do zmiany stron. Z kolei Robert popłynął do Normandii by wesprzeć działania Godfryda. Latem 1142 r. Stefan podjął śmiałą akcję mającą na celu pojmanie Cesarzowej, znajdującej się w Oksfordzie. Król nagłym atakiem wdarł się do miasta, zamykając Matyldę w zamku. Forteca była jednak potężna. Tuż przed Bożym Narodzeniem pretendentce udało się uciec z oblężonej twierdzy. Stefan zdobył Oksford, ale nie zdołał ponownie schwytać kuzynki.

Następne lata nie przyniosły rozstrzygnięcia. W styczniu 1144 r. Godfryd wkroczył do Ruen, stolicy Normandii, tym samym kończąc swoją kampanię. Niedługo potem sprzyjający mu Ludwik VII uznał go za prawowitego księcia Normandii. Mimo sukcesów męża, Cesarzowa Matylda nie była w stanie ugruntować swojej pozycji w Anglii. Główne walki zakończyły się pod koniec lat 40., ustępując miejsca impasowi. Niechętni dalszemu rozlewowi krwi możni zaczęli zawierać pomiędzy sobą indywidualne porozumienia.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

W końcowym okresie wojny inicjatywę ze strony Cesarzowej przejął jej najstarszy syn, Henryk FitzEmpress. Z kolei Matylda swoją uwagę skupiła na sprawach wewnętrznych Normandii. Henryk pierwszy raz pojawił się w Anglii na dwa lata w 1142 r., a w 1147 r. interweniował z małą armią najemników. Wyprawa jednak nie powiodła się z powodu braku funduszy. Henryk poprosił matkę o wparcie finansowe, ale ta odmówiła. Co ciekawe, sam Stefan spłacił najemników swojego rywala. Motywy jego działania nie są jasne, ale popularna teza wskazuje na ogólną uprzejmość i życzliwość Stefana w stosunku do swojej rodziny, nawet jeśli dzieli ich konflikt. Powodem mogłaby być chęć zbudowania z młodym Henrykiem pozytywnej relacji, która pozwoliłoby zakończyć wojnę. Dla wszystkich stawało się jasne, że to syn Cesarzowej stał się pretendentem do angielskiego tronu, zaś działania Matyldy miały głównie za zadanie wspieranie Henryka w walce. Król Stefan również nie zaniedbywał swoich spraw sukcesyjnych. Naturalną koleją rzeczy było przekazanie korony najstarszemu synowi, Eustachemu. Stefan chciał koronować pierworodnego na króla jeszcze za swojego życia, tak jak czyniono we Francji. Nie był to jednak zwyczaj popularny w Anglii. Panujący krótko w latach 1143–1144 papież Celestyn II zakazał wszelkich zmian w tym zakresie. Relacje Stefana z kościołem zaczęły ulegać pogorszeniu. Rozłam pogłębiały dodatkowo spory o prawa i przywileje.

Traktat z Wallingford – długo wyczekiwany pokój

Henryk Plantagenet powrócił do Anglii w 1149 r., by zawiązać sojusz z Ranulfem, hrabią Chester. Połączone siły Plantageneta i hrabiego zaatakowały York. Interwencja Stefana rozbiła sojusz, a Henryk powrócił na kontynent. Mimo porażki i młodego wieku, syn Cesarzowej miał już reputację energicznego i zdolnego dowódcy. Jego pozycję na arenie międzynarodowej wzmocniło małżeństwo z byłą żoną króla Francji, Eleonorą – księżną Akwitanii. 

Na czele małej armii Henryk powrócił do Anglii w 1153 r. i przyjął szturm na zamek w Malmesbury. Pomimo bezskutecznych nacisków Stefana, by podjąć się decydującej bitwy, Henryk został zmuszony do zawarcia rozejmu i powrotu do Londynu z powodu nadejścia zimy. Król rozpoczął nową kampanię od oblężenia zamku Wallingford. Henryk ruszył na pomoc twierdzy. Obaj byli przygotowani na ostateczną konfrontację. Możni z dwóch stron chcieli jednak za wszelką cenę uniknąć otwartej bitwy. W rezultacie przedstawiciele kościoła zawarli rozejm. Wściekły z powodu następstw pod Wallingford Eustachy wrócił do Cambridge w celu zorganizowania kolejnej kampanii, gdzie zachorował i zmarł w następnym miesiącu.

Śmierć pierworodnego syna króla przybliżyła zawarcie pokoju. Istnieją jednak wątpliwości, czy Eustachy rzeczywiście był brany w tym momencie pod uwagę jako następca. Być może wieść o jego pominięciu była powodem jego gniewu i nagłego wyjazdu. Walki między Henrykiem a Stefanem jeszcze trwały. Wówczas Henryk, biskup Winchester i Tybald, arcybiskup Canterbury połączyli siły w celu ostatecznego zakończenia wojny. Latem 1153 r. król Stefan ratyfikował traktat z Wallingford (znany też jako traktat z Winchester), na mocy którego uznał Henryka za swojego przybranego syna, prawowitego następcę tronu. Zobowiązał się również do słuchania jego rad, ale zachował pełnię królewskiej władzy. Drugi syn Stefana, Wilhelm, złożył hołd Henrykowi i zrzekł się swoich praw do tronu w zamian za gwarancję bezpieczeństwa swoich ziem. Stefan i Henryk przypieczętowali traktat tradycyjnym pocałunkiem pokoju. Po 15 latach walk wojna domowa dobiegła końca. Król Stefan z Blois zmarł w następnym roku. Koronacja Henryka odbyła się z wykorzystaniem korony cesarskiej, którą Cesarzowa Matylda przywiozła z Niemiec prawie 20 lat wcześniej. Matka wspierała syna w jego rządach aż do swojej śmierci w 1167 r.

By opisać wydarzenia z lat 1138–1153, użyto terminu „Anarchia” po raz pierwszy w późnym okresie wiktoriańskim. Wpływ na ukucie tej frazy miały zapewne barwne opisy ówczesnych kronikarzy. Najsłynniejszy opis pochodzi z Kroniki Anglosaskiej z opactwa Peterborough, gdzie m.in. tak nawiązywano do ówczesnych wydarzeń: „Ludzie mówili otwarcie, że Chrystus i jego święci spali”. Termin jest jednak współcześnie krytykowany jako zbyt drastyczny. Załamanie prawa i porządku podczas konfliktu miało charakter bardziej lokalny i regionalny, niż mogłyby sugerować relacje kronikarzy. Niektóre tereny, szczególnie na północy, pozostały praktycznie nietknięte przez 15 lat trwania wojny. Rozdrobnienie feudalne, nielegalne budowanie zamków i bicie własnych monet przez możnych również były zjawiskami mniej powszechnymi. Termin „Anarchia” jednak na dobre zadomowił się w świadomości przestrzeni publicznej i pozostaje w powszechnym użyciu.

Polecamy e-book Michała Gadzińskiego – „Tudorowie. Od Henryka VIII do Elżbiety”

Bibliografia

Źródła

• Anglo-Saxon chronicle, ed. J. A. Giles, wyd, G. Bell and sons, London 1914.
• Henryk z Huntingdon, The Chronicle of Henry of Huntingdon: Comprising the History of England, From the Invasion of Julius Cæsar to the Accession of Henry Ii. Also, the Acts of Stephen, King of England and Duke of Normandy, ed. T. Forester, wyd. H. G. Bohn, London 1853.

Opracowania

• Amt Emilie, The Accession of Henry II in England: Royal Government Restored, 1149–1159, wyd. Boydell Press, Woodbridge 1993.
• Barlow Frank, The Feudal Kingdom of England, 1042–1216, wyd, Pearson Education, Harlow 1999.
• Carpenter David, The Struggle for Mastery: The Penguin History of Britain 1066–1284, wyd. Penguin Books, London 2004.
• Castor Helen, She-Wolves: the Women Who Ruled England Before Elizabeth, New York 2011.
• Chibnall Marjorie, The Empress Matilda: Queen Consort, Queen Mother and Lady of the English, wyd. Basil Blackwell, London 1991.
• Crouch David, The Normans: The History of a Dynasty, wyd. Hambledon Continuum, London 2002.
• Dalton Paul, Graeme J. White, King Stephen's Reign (1135–1154), wyd. Boydell Press, Oxford 2008.
• Davis Ralph H. C., King Stephen, wyd. Longman, London 1977.
• Gillingham John, 1066 and the Introduction of Chivalry into England, [w:] Law and Government in Medieval England and Normandy: Essays in Honour of Sir James Holt, ed. George Garnett, John Hudsdon, wyd. Cambridge University Press, Cambridge 1994.
• King Edmund, Henry I The Father of His People, wyd. Penguin Books, London 2018.
• King Edmund (ed.), The Anarchy of King Stephen's Reign, wyd. Clarendon Press, Oxford 1994.
• King Edmund, The Gesta Stephani, [w:] Writing Medieval Biography, 750–1250: Essays in Honour of Professor Frank Barlow, ed. David Bares, Julia C. Crick, Sarah Hamilton, wyd. Boydell Press, Woodbridge 2006.

Redakcja: Natalia Stawarz