Jan Matejko – namalował Polakom ich historię
Ojciec Jana Matejki Franciszek Ksawery Matejko, był Czechem urodzonym w chłopskiej, katolickiej rodzinie w 1793 r. w Roudnicy. Po śmierci swojej matki zamieszkał u wujka, a w Hradcu Králové, uczęszczał na lekcje muzyki. Franciszek wyjechał do znajdującej się wówczas pod zaborami Polski, gdzie w podkrakowskich Kościelnikach w zaborze austriackim, zatrudnił się jako nauczyciel gry na fortepianie i flecie u rodziny Wodzickich. Następnie Matejko przeniósł się do Krakowa, który w tym czasie pełnił rolę stolicy formalnie niepodległego państwa, jakim była Rzeczypospolita Krakowska. Tam kontynuował nauczanie muzyki oraz został kościelnym organistą. Franciszek zamieszkał przy ul. Floriańskiej. Wynajmował część XVI-wiecznej kamienicy, która od 1794 r. była własnością niemieckiej spolonizowanej rodziny Rossbergów. W tym czasie należała ona do Jana Rossberga i jego żony Anny. 22 listopada 1826 r. muzyk ożenił się z ich najmłodszą córką, Joanną. Para zamieszkała w kamienicy przy ul. Floriańskiej i doczekała się jedenaściorga dzieci: dwóch córek i dziewięciu synów. Jednemu z nich dali na imię Jan.
Jan Matejko z Krakowa
Jan Alojzy Matejko urodził się 24 czerwca 1838 r jako dziewiąte dziecko Franciszka i Joanny. Jego dzieciństwo nie należało do najłatwiejszych. 17 lipca 1845 r. kiedy miał zaledwie siedem lat zmarła jego matka, a Jan wraz z rodzeństwem, przeszli pod opiekę jej siostry Anny Katarzyny Zamojskiej. Franciszek Matejko okazał się być surowym rodzicem i choć sam był artystą muzykiem, to nie wykazywał zrozumienia dla artystycznych uzdolnień syna. Również pierwsze kroki w szkolnej edukacji okazały się dla Jana Matejki dość trudnym wyzywaniem. W 1847 r. Jan Matejko rozpoczął naukę w szkole św. Barbary, prowadzonej przez zakon Bożogrobców z Miechowa, a rok później trafił do liceum św. Anny. W szkole Jan Matejko nie radził sobie z matematyką, łaciną oraz greką, co ostatecznie uniemożliwiło mu promocję po trzeciej klasie.
Mimo korzeni czeskich od strony ojca i niemiecko-polskich od strony matki, Jan Matejko wychowywał się w duchu patriotycznym i niepodległościowym, na co wpływ mieli zapewne jego starsi bracia, a zwłaszcza Zygmunt i Edmund. Obydwaj uczestniczyli w powstaniu węgierskim w latach 1848-1849, w czasie którego Zygmunt poniósł śmierć. Ostatnia dekada lat 40. XIX wieku była dla Krakowa szczególnie intensywna. W 1846 r. wybuchło powstanie krakowskie, dwa lata później w dniach 25-26 kwietnia w mieście wybuchły zamieszki, na co austriackie wojsko odpowiedziało ostrzelaniem Krakowa. Z kolei w 1850 r. wybuchł pożar, który strawił 10% zabudowy miasta w tym Pałac Biskupi i pałac Wielopolskich, kościoły św. Franciszka z Asyżu, Świętej Trójcy, św. Józefa i 160 kamienic. Młody Jan Matejko był świadkiem wszystkich tych wydarzeń, które z pewnością odbiły na nim piętno.
Jan Matejko i początki malarstwa historycznego
Jan Matejko rozpoczął edukację artystyczną w 1852 r., wstępując do krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Dyrektorem placówki był wtedy Wojciech Korneli Stattler, dobry pedagog, lecz pedantyczny i niezwykle wymagający nauczyciel, który wprowadził do programu naukę rysunku z żywego modela. Mniej więcej w tym czasie do szkoły trafił, w charakterze nauczyciela rysunku, Władysław Łuszczkiewicz, prekursor polskiego historyzmu. To właśnie pod jego wpływem Jan Matejko zaczął interesować się tego typu malarstwem.
W Szkole Sztuk Pięknych Jan Matejko kształcił się do 1858 r. W tym czasie stworzył pierwsze swoje obrazy historyczne. Były to m.in. „Carowie Szujscy wprowadzeni przez Żółkiewskiego na sejm warszawski przed Zygmunta III”, namalowany przez zaledwie piętnastoletniego artystę w 1853 r., „Wjazd Henryka Walezego do Krakowa” z 1854 r., czy powstały rok później „Władysław Jagiełło z Witoldem modlący się przed bitwą pod Grunwaldem”. Ważną siłę napędową kariery Jana Matejki w tym okresie okazało się założone w 1852 r. Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) - stowarzyszenie zrzeszające artystów i miłośników sztuki, zajmujących się wspieraniem, prezentowaniem i kolekcjonowaniem polskiej sztuki współczesnej. Warto zaznaczyć, że TPSP funkcjonuje po dziś dzień. Towarzystwo kupowało i prezentowało na swoich wystawach m.in. obrazy Jana Matejki, jak wspominany wyżej obraz „Władysław Jagiełło…”.
Jan Matejko: zagraniczne stypendium i powrót do Krakowa
Jan Matejko po ukończeniu nauki na SSP otrzymał stypendium zagraniczne, dzięki któremu rozpoczął naukę na Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. Ówczesnym wzorem malarskim dla Jana był Paul Delaroche, francuski malarz zajmujący się głównie tematyką historyczną i religijną. Melodramatyczne i pełne emocji malarstwo Delaroche’a wpłynęło na polskiego artystę, który w tym czasie namalował obraz „Otrucie królowej Bony”, który uważa się za jego pierwsze dojrzałe kompozycyjnie dzieło. Obraz został w 1859 r. zaprezentowany przez TPSP na wystawie w Krakowie. Rok później malarz przeniósł się na studia do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, gdzie jednak nie zabawił długo z powodu z konfliktu z dyrektorem placówki Christophem Christianem Rubenem. Niemiecko-austriacki malarz miał zwrócić Matejce uwagę, że na malowanym przez niego obrazie „Jan Kazimierz na Bielanach” powinien przedstawić króla w pozycji klęczącej, przez co urażony Jan Matejko postanowił wrócić do Krakowa. W rodzinnym mieście jeszcze w tym samym roku ukończył „Ubiory w Polsce” – album przedstawiający polskie stroje historyczne na przestrzeni wieków. Była to szczegółowa praca, przedstawiająca dużą wartość historyczną, świadczącą o wnikliwym studiowaniu tematu przez młodego malarza.
Materiał inspirowany wystawą „Matejko. Malarz i historia”, realizowaną przez Muzeum Narodowe w Krakowie. Dowiedz się więcej o tym przedsięwzięciu!
Zadanie „Matejko”. Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
„Stańczyk” – zapowiedź klęski
Jan Matejko po powrocie stanął przed zadaniem stworzenia sobie odpowiedniego miejsca pracy. Pierwszą pracownię urządził w domu na ul. Floriańskiej, ale w 1861 r. przeniósł ją do znajdującej się na rynku głównym kamienicy „Pod Konikiem”, którą dzielił z kolega ze studiów na SSP, malarzem Florianem Cynkiem. Jeszcze w tym samym roku przeniósł się jednak na ul. Krupniczą, gdzie na pracownię przerobił były zakład fotograficzny Walerego Rzewuskiego. Tam też w 1862 r. powstał obraz pt. „Stańczyk”, pierwsze dzieło Jana Matejki, które zyskało międzynarodową popularność. Obraz przedstawia historyczną postać nadwornego błazna ostatnich królów z dynastii Jagiellonów, słynącego z ostrego dowcipu i trafnych aluzji politycznych. Jan Matejko nadał mu własne rysy twarzy. Błazen siedzi zanurzony w ponurych myślach, podczas gdy w tle trwa bal, na którym bawią się król Zygmunt I Stary i jego druga żona królowa Bona Sforza. Stańczyk jako jedyny wie, że wojska moskiewskie zajęły Smoleńsk, który był wówczas ważną strategicznie twierdzą chroniącą wschodnią granicę państwa polsko-litewskiego. Jan Matejko ukazał go jako dalekowzrocznego mędrca, który jako jedyny dostrzega skutki, jakie w przyszłości może przynieść dla Polski wzrost potęgi państwa moskiewskiego. Obraz jest zapowiedzią przyszłych dzieł artysty, które przestaną pełnić rolę tylko ilustracji ukazujących sceny z przeszłości, a staną się sposobem w jaki Jan Matejko będzie prezentować swoje poglądy historiograficzne na temat przyczyn klęsk i upadku ojczyzny.
Powstanie Styczniowe i „Kazanie Skargi”
Ważnym wydarzeniem w życiu Jana Matejki było powstanie styczniowe, które wybuchło 22 stycznia 1863 r. w Królestwie Polskim i 1 lutego na Litwie. W zrywie narodowym wzięli udział dwaj bracia artysty Edmund i Kazimierz, zaś Jan nie brał w nim aktywnego udziału z uwagi na słaby stan zdrowia i wadę wzroku. Matejko wspierał jednak powstanie. Wraz z historykiem i poetą Józefem Szujskim dostarczał pod przebraniem broń powstańcom, a także finansowo wsparł wyprawę na Miechów płk. Apolinarego Kurowskiego, która jednak zakończyła się dotkliwą porażką.
Doświadczenia i klęska powstania styczniowego odbiły się na twórczości malarza, który tym usilniej doszukiwał się w historii zdarzeń będących przyczyną upadku Rzeczpospolitej. W 1864 r. Jan Matejko ukończył jedno ze swoich największych dzieł „Kazanie Skargi”, którego głównym bohaterem jest Piotr Skarga, jezuita, królewski kaznodzieja Zygmunda III Wazy i zwolennik kontrreformacji. Skarga był autorem „Kazań sejmowych” i „Wzywania do pokuty obywatelów Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego", w których krytykował przywary narodowe mieszkańców korony i Litwy, a zwłaszcza szlachty, jak skłonność do anarchii, czy nieposłuszeństwo wobec władzy zwierzchniej. Na obrazie zobaczyć możemy króla Zygmunta III Wazę w otoczeniu najważniejszych dostojników świeckich i duchownych, zgromadzonych w prezbiterium katedry wawelskiej. Wszyscy, z różnymi emocjami wysłuchują żarliwego kazania Piotra Skargi, który z ambony ruga sprawców złego stanu państwa. Obraz osiągnął ogromny sukces artystyczny i komercyjny. Na wystawie w Paryżu dzieło zostało nagrodzone złotym medalem, a hrabia Maurycy Eustachy Potocki zakupił obraz za olbrzymią wówczas dla Jana Matejki sumę 10000 guldenów.
Jan Matejko i Teodora Giełbutowska – małżeństwo nie jak z obrazka
Sukces finansowy pozwolił artyście na ślub z Teodorą Giebułtowską, z którą od 1862 r. był zaręczony. Rodzina Giebułtowskich przyjaźniła się z Matejkami już od czasów dzieciństwa Jana. Malarz bardzo cenił sobie bliską relację ze swoją teściową Pauliną Giełbutowską z Sikorskich, która z serdecznością i ciepłem traktowała pozbawionego matki Jana. Przyjacielem Matejki został brat Teodory, Stanisław Giełbutowski, który jednak zginął pod Miechowem w czasie powstania styczniowego. Kameralny ślub odbył się 21 listopada 1864 r. w kościele karmelitów na Piasku, gdzie panna młoda poszła do ołtarza w sukni projektu samego Jana Matejki. Suknie możemy podziewać na replice portretu Teodory namalowanym przez Matejkę w następnym roku.
Para doczekała się pięciorga dzieci. Rodzina często pozowała artyście do obrazów historycznych. W 1867 r. malarz sportretował siebie i Teodorę na obrazie „Zygmunt August i Barbara na dworze Radziwiłłowskim w Wilnie”. Na obrazie przedstawiającym jeden z najsłynniejszych romansów w historii Polski nadał Zygmuntowi swoje rysy, a Barbarze rysy swojej żony. W namalowanym w 1874 r. „Zawieszeniu dzwonu Zygmunta” Teodora wcieliła się w postać królowej Bony Sforzy, a dzieci wcieliły się w role królewskich potomków, dwórek i paziów. Teodora ponownie została namalowana jako królowa Bona na obrazie „Hołd pruski” z 1882 r.
Relacje między małżonkami zaczęły się jednak psuć. Słynąca z gwałtowności i wybuchowego charakteru Teodora stała się w latach 70. XIX w. jeszcze bardziej skora do skrajnych emocji. Powodem była zapewne choroba. Teodora zachorowała na cukrzycę, przez którą zaczęła tyć i cierpieć na bóle, a przepisana jej morfina wpłynęła na zmienność nastrojów. Małżeństwo praktycznie dobiegło końca w 1882 r., kiedy Jan umieścił żonę w szpitalu psychiatrycznym. Teodora co prawda opuściła zakład, ale małżonkowie już nigdy razem nie zamieszkali.
Awantura o „Rejtana”
Jan Matejko w listopadzie 1866 r. ukończył obraz „Rejtan”. Dzieło przedstawia scenę, która miała miejsce 21 kwietnia 1773 r. podczas obrad tzw. sejmu rozbiorowego. Poseł ziemi nowogródzkiej, Tadeusz Rejtan, próbując zapobiec przypieczętowaniu rozbioru ojczyzny, rzuca się pod drzwi sali senatu. Matejko nie zilustrował tylko historycznego wydarzenia, ale zawarł w obrazie całą swoją wizję upadku Rzeczpospolitej w XVIII w., krytykując nie zaborców, lecz piętnując polską elitę. Dzieło spotkało się jednocześnie z zachwytem, jak i ostrą krytyką, głównie ze strony środowiska szlacheckiego. Krytycy planowali kupić obraz tylko po to, by go następnie zniszczyć. Starano się też nie dopuścić, by ukazał się na wystawie w Paryżu. Obraz ostatecznie pojawił się na wystawie w 1867 r. i został nagrodzony złotym medalem, zaś nabywcą obrazu okazał się nie kto inny jak sam cesarz austriacki Franciszek Józef Habsburg!
Materiał inspirowany wystawą „Matejko. Malarz i historia”, realizowaną przez Muzeum Narodowe w Krakowie. Dowiedz się więcej o tym przedsięwzięciu!
Zadanie „Matejko”. Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Sukcesów ciąg dalszy – „Unia Lubelska” i „Stefan Batory pod Pskowem”
W 1869 r. mistrz Matejko stworzył obraz o zupełnie innej dynamice i przekazie niż jego poprzednie dzieła historyczne. Obraz „Unia lubelska”, namalowany z okazji 300. rocznicy unii Polski i Litwy zawartej na sejmie walnym w Lublinie w 1569 r., stanowi przykład pozytywnej wizji historii Polski artysty. Za „Unię lubelską” malarz został nagrodzony francuskim orderem Legii Honorowej. Podobny wydźwięk miał namalowany w 1872 r. obraz „Stefan Batory pod Pskowem”. Dzieło przedstawiające fikcyjną scenę polsko-rosyjskich rokowań w czasie wojen o Inflanty, stanowi niejako podsumowanie zwycięskiej wojny króla Stefana Batorego. Obraz prezentowano kolejno na wystawach w Krakowie, Wiedniu, Pradze i Paryżu. Będąca pod wrażeniem dzieła Praska ASP zaproponowała Matejce posadę dyrektora, lecz malarz odmówił jej przyjęcia.
Wyprawa Jana Matejki do Stambułu
We wrześniu 1872 r. małżeństwo Matejków odbyło dwumiesięczną podróż do Konstantynopola (nazwę Stambuł miasto oficjalnie otrzymało dopiero w 1930 r.), do którego zaprosili ich Henryk Anastazy Groppler, urodzony w Krakowie polski przedsiębiorca i kuzyn Jana oraz Ludwika, żona Henryka, kompozytorka i pianistka. Matejkowie zostali ugoszczeni w posiadłości Gopplerów w Bebek, zamożnej dzielnicy miasta, położnej nad europejskim brzegiem Bosforu. Widok dzielnicy Jan uwiecznił na jedynym znanym wykonanym przez niego pejzażu pt. „Widok Bebeku koło Konstantynopola”. Podczas pobytu w Turcji artysta namalował jeszcze dwa obrazy: porter Henryka Gropplera oraz „Utopioną w Bosforze”. Poza Matejką, Gropplerowie gościli w swoim domu, zwanym „Polską Ambasadą”, innych wybitnych Polaków m.in. Adama Mickiewicza, a w 1886 r. Henryka Sienkiewicza.
Po powrocie do Krakowa, malarz został dyrektorem swojej Alma Mater, czyli Szkoły Sztuk Pięknych, a także ukończył obraz „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem”, który namalował z okazji przypadającej w 1873 r. 400. rocznicy urodzin astronoma. Obraz następnie ofiarowano Uniwersytetowi Jagiellońskiemu, w którym Kopernik się kształcił.
Wielka „Bitwa pod Grunwaldem”, „Hołd Pruski” i dar dla Papieża
W 1878 r., po sześciu latach pracy, Jan Matejko ukończy swoje kolejne wielkie dzieło. „Bitwa pod Grunwaldem” - przepełniony akcją, kolorami i postaciami obraz, namalowany na płótnie o wymiarach 426 × 987 cm. Pełna niemal barokowego przepychu artystyczna wizja tego, co zdarzyło się 15 lipca 1410 r. na polach między Grunwaldem, Stębarkiem i Łodwigowem, spotkała się z niemałą krytyką ze strony środowiska artystycznego. Po raz kolejny skrytykowano upolitycznienie sztuki w wydaniu Matejki, a także niejasną i nieskładną kompozycję obrazu. Mimo tego, monumentalna „Bitwa…” stała się jednym z najsławniejszych obrazów mistrza, a z Paryża przybył kolejny złoty medal. Tym razem jednak tylko honorowy.
W 1882 r. na płótno powrócił znany już nam Stańczyk, który, w trakcie hołdu lennego składanego przez Albrechta Hohenzollerna królowi Zygmuntowi I Staremu na obrazie „Hołd pruski”, duma nad przyszłą rolą Prus w rozbiorach. Już rok później z okazji 200. rocznicy tzw. odsieczy wiedeńskiej, Jan Matejko zaprezentował obraz „Jan Sobieski pod Wiedniem”, który podarował w osobistej delegacji papieżowi Leonowi XIII. Ten zaś odwdzięczył się honorując artystę Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Piusa IX.
Końcowa twórczość mistrza Matejki
Do końca jego życia, twórczość Jana Matejki stała na najwyższym poziomie. W 1886 r. ukończył swój największy powierzchniowo, bo wykonany na płótnie 484 × 973 cm, obraz „Wjazd Joanny d’Arc do Reims”, który miał być darem dla Francji. Rok później namalował „Kościuszkę pod Racławicami” zaś w 1889 stworzył historiograficzny cykl „Dzieje cywilizacji w Polsce”. Dwa lata później ukończył „Poczet królów i książąt polskich” – cykl rysunków, który do dzisiaj kształtuje nasze wyobrażenie o wyglądzie polskich władców. Ostatnim wielkowymiarowym i w pełni ukończonym obrazem malarza była „Konstytucja 3 Maja 1791 roku”. W ciągu kolejnych dwóch lat Jan Matejko namalował szereg mniejszych dzieł, w tym własny autoportret. W marcu 1893 r. cierpiący z powodu wrzodu żołądka artysta rozpoczął pracę nad kolejnym wielkoformatowym projektem „Śluby Jana Kazimierza” , nad którym pracował do października tego roku. 1 listopada Jan Matejko zmarł w wyniku pęknięcia wrzodu i krwotoku wewnętrznego. Ciało mistrza spoczęło na cmentarzu Rakowickim w Krakowie w akompaniamencie bijącego dzwonu Zygmunta.
Jan Matejko – nie tylko malarz
Jan Alojzy Matejko zajmował się nie tylko malarstwem, ale też konserwacją i ochroną krakowskich zabytków. Uczestniczył w pracach konserwatorskich ołtarza Wita Stwosza w kościele Mariackim, restauracji Sukiennic, a także Wawelu. W wyniku wyburzenia średniowiecznego klasztoru w celu utworzenia placu pod budowę Teatru Miejskiego, popadł w konflikt z władzami miasta.
Spore zasługi należy Matejce przypisać w jego działalności pedagogicznej. Spod skrzydeł mistrza jako dyrektora SSP w Krakowie, wyszło wielu sławnych artystów, w tym: Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Maurycy Gottlieb, czy Jacek Malczewski.
Jan Matejko znów w Krakowie!
Jeśli chcecie dowiedzieć się więcej o Janie Matejce, a zwłaszcza o jego dziełach, koniecznie odwiedźcie Muzeum Narodowe w Krakowie, gdzie od 23.06.2023 do 07.01.2024 r. będziecie mogli zobaczyć wystawę pt. „Matejko. Malarz i historia”. Pośród ponad trzystu prezentowanych obrazów zobaczycie zarówno najważniejsze historyczne dzieła malarza jak i mniej znane oblicza jego twórczości.
Materiał inspirowany wystawą „Matejko. Malarz i historia”, realizowaną przez Muzeum Narodowe w Krakowie. Dowiedz się więcej o tym przedsięwzięciu!
Zadanie „Matejko”. Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Bibliografia
- Antecka Jolanta, Buyko Małgorzata, Teodora, moja miłość. Życie codzienne Jana i Teodory Matejków, wyd. Bosz, Olszanica 2014.
- Bochnak Adam, Jan Alojzy Matejko 1838-06-24 - 1893-11-01, [w:] Internetowy Polski Słownik Biograficzny, [https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jan-alojzy-matejko-1838-1893-malarz, dostęp: 07.06.2023.]
- Krawczyk Jarosław, Matejko i historia, wyd. Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1990.
- Remer Jerzy, Jan Matejko - znawca i opiekun zabytków historii i sztuki, „Ochrona Zabytków”, t. 7 (1954), s. 4-16.
- Ristujczyna Luba, Jan Matejko. Malarz polskich dziejów, wyd. SBM, Warszawa 2021.
- Słoczyński Henryk M., Matejko, wyd. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2000.
- Starzyński Juliusz, Jan Matejko, wyd. Arkady, Warszawa 1973.
- Szukiewicz Maciej, Jan Matejko, wyd. Towarzystwo Artystyczno-Wydawnicze "Gryf", Warszawa 1915.
- Szypowska Maria, Jan Matejko wszystkim znany, wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2016.
- Arcydzieła Malarstwa. Muzeum Narodowe w Warszawie, red. Folga-Januszewska Dorota, wyd. Arkady, Warszawa 2018.
- Matejko Obrazy olejne. Katalog, red. Sroczyńska Krystyna, wyd. Arkady, Warszawa 1993.
- Polaków dzieje malowane, red. Olczak Elżbieta , wyd. Demart, Warszawa 2008.
Materiał powstał dzięki współpracy reklamowej z Muzeum Narodowym w Krakowie.
