Kryptonim „Nie” - utworzenie i rozwój organizacji „Niepodległość” (cz. 2)

Przeczytaj pierwszą część artykułu

W maju 1944 r. do Warszawy przybył ppłk Feliks Jonson, który według własnych zeznań spotkał się najpierw z Borem-Komorowkim, a później z szefem sztabu KG AK (a według niektórych historyków jej faktycznym dowódcą w tym czasie) gen. bryg. Tadeuszem Pełczyńskim oraz z jakimś majorem, prawdopodobnie Ludwikiem Muzyczką. Podczas spotkania, Pełczyński i Muzyczka naświetlili Jonsonowi ideę „Nie” oraz wydali odpowiednie rozkazy: polecili mu zakonspirować tych żołnierzy AK, którzy nie ujawnili się przed Sowietami, a przeznaczeni byli na stanowiska dowódcze w poszczególnych ogniskach „Nie”. Mieli oni poznać cele nowej organizacji i złożyć przysięgę. Następnie planowano wciągnąć do siatki „Nie” nowych członków. Według zeznań Jonsona, Muzyczka rozkazał mu również ukryć broń na wypadek przyszłego powstania zbrojnego. Miesiąc później do Warszawy przyjechał mjr Stanisław Heilman i prawdopodobnie przeszedł taką samą odprawę. Ludwik Muzyczka jeździł ponadto osobiście na obszary gdzie organizowane było „Nie”, zbierał informacje oraz udzielał praktycznej pomocy tamtejszemu dowództwu.

Pierwsza próba

„Nie” miała w pierwszej kolejności powstać na Kresach Wschodnich. Niestety, do dziś nie jest jasne na ile zadanie to udało się zrealizować. Pewne jest, że „Niepodległość” rozpoczęła swoją działalność tylko na Obszarze Lwowskim, jednak wobec ciągłych aresztowań i terroru NKWD niewiele zdziałała, próbując przede wszystkim utrzymać siatkę organizacyjną, dodatkowo starając się prowadzić działalność wywiadowczą i likwidować konfidentów sowieckich.

Do początku sierpnia 1944 r., „Niepodległość” tworzono również w Małopolsce, na Mazowszu i Lubelszczyźnie. Na Obszarze Krakowsko-Śląskim Komendantem „Nie” mianowany został ppłk Stefan Krzywiak „Zan”. Według Władysława Pobóg-Malinowskiego do nowej organizacji jako Dowódca Okręgu Warszawskiego miał również zostać wcielony ppłk Franciszek Radwan-Pfeiffer, jednak po upadku Powstania Warszawskiego został on zdekonspirowany i poszedł do niewoli.

Leopold Okulicki (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Fotograficzne Stefana Bałuka, sygn. 37-1081-3).

Oprócz powyższych decyzji personalnych, sztabowi dowodzonemu przez Fieldorfa udało się także zorganizować siatkę lokali konspiracyjnych w Warszawie, sieć 24 radiostacji oraz specjalny szlak kurierski na Zachód. Jeszcze przed Powstaniem Warszawskim, w ostatnich dniach lipca 1944 r. Komendantem „Nie” został gen. bryg. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”, choć nominacja ta znalazła swoich przeciwników (m.in. Ludwika Muzyczkę). Na odprawie u gen. Bora-Komorowskiego Fieldorf przekazał Okulickiemu wszystkie wytworzone do tamtej pory materiały dotyczące nowej organizacji, przede wszystkim plan jej utworzenia. Jednocześnie Dowódca AK mianował „Nila” zastępcą „Niedźwiadka”.

Powstanie Warszawskie zupełnie załamało proces budowy „Nie”: potracono kontakty, ludzi i dokumenty, nie można było się skontaktować choćby z mianowanym na stopień generała brygady pod koniec walk o Warszawę Emilem Fieldorfem, nowy Komendant „Nie” Leopold Okulicki był natomiast zajęty sprawami Powstania. Utracono łączność pomiędzy centralą a terenem. Wielu oficerów oddelegowanych do „Nie” uczestniczyło w walkach o Warszawę, a tym samym zostali wzięci do niewoli. Wobec powyższych zdarzeń „Niepodległość” praktycznie przestała istnieć.

Zacząć od nowa

Po klęsce Powstania przed dowództwem AK pojawiły się również inne problemy. Palącą sprawą była przede wszystkim spuścizna po wziętych do niewoli generałach Borze-Komorowskim, Pełczyńskim i innych wysokich oficerach AK, ponadto istniał problem rozbicia organizacji i niskiego morale żołnierzy. Nowym Dowódcą AK, choć z dużymi trudnościami, został gen. Okulicki, który zgromadził wokół siebie w Częstochowie wszystkich wyższych oficerów KG, którzy nie trafili do niemieckich oflagów. Wśród nich był m.in. gen. Fieldorf, który po pewnym czasie został zastępcą Okulickiego.

16 listopada 1944 r. Rada Ministrów w Londynie przygotowała wytyczne co do działalności AK pod okupacją sowiecką. W dokumencie tym, nadanym do Polski 22 listopada, nakazano rozwiązać oddziały AK na terenach zajętych przez Sowietów, przy jednoczesnym zachowaniu „szkieletowej sieci komórek ściśle konspiracyjnych”, łączących czynniki wojskowe i polityczne. Głównym jej zadaniem miało być zachowanie w społeczeństwie pragnienia niepodległości. Ponadto utrzymano prawo do samoobrony, rozkazano nieść pomoc społeczną i przekazywać informacje z kraju rządowi w Londynie. Po odczytaniu depeszy Komendant AK spotkał się Fieldorfem. Podczas rozmowy „Nil” przedstawił Okulickiemu wytyczne, które otrzymali członkowie „Nie” do czasu wybuchu Powstawania Warszawskiego. Fieldorf mówił o utworzeniu 50-60 osobowych oddziałów, które mogły prowadzić konieczną samoobroną i przeprowadzać zamachy na członków PKWN i żołnierzy Armii Czerwonej. Zakazał jednocześnie starć z oddziałami sowieckimi, które mogły doprowadzić do ujawnienia się członków „Nie”, ponadto poinformował o zachowaniu sieci łączności oraz sieci wywiadowczych.

16 grudnia, podczas obrad Krajowej Rady Ministrów oraz Rady Jedności Narodowej w klasztorze bernardynów w Piotrkowie Trybunalskim, Okulicki zapoznał ówczesnego wicepremiera RP oraz Delegata Rządu na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego a także innych polityków z wytycznymi Londynu dotyczącymi utworzenia nowej organizacji konspiracyjnej. Poinformował ich też o rozpoczęciu prac nad „Nie”, choć tego kryptonimu wówczas nie użył. Oprócz najwyższych polskich władz działających w kraju, o istnieniu „Nie”, dowiedział się również Stefan Korboński, dyrektor Departamentu Spraw Wewnętrznych w Delegaturze Rządu na Kraj.

Klasztor bernardynów w Piotrkowie Trybunalskim (fot. DustAndShadow, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution 3.0 Unported).

Trzy dni później, tj. 19 grudnia, Okulicki depeszował do Londynu o istnieniu organizacji, którą nakazał założyć rząd emigracyjny. „Niedźwiadek” pisał:

Z uwagi na bezpieczeństwo zachowujemy w ścisłej tajemnicy szczegóły organizacji i wytyczne i niepożądana jest korespondencja na ten temat. Wydaje nam się, że nie powinniśmy się obciążać odpowiedzialnością na rynku międzynarodowym za robotę przeciw Sowietom.

Ponadto wyznaczył Fieldorfa na oficera organizacyjnego, którego głównym zadaniem była odbudowa „Niepodległości”. Planowano przerzucić „Nila” na tereny okupowane przez Sowietów, aby tam kierował pracą organizacyjną.

Początek 1945 r. przyniósł bardzo ważne decyzje tak dla AK jak i dla „Nie”. 16 stycznia w Krakowie odbyła się konferencja polityków (Jankowskiego oraz Stanisława Jasiukiewicza) z Okulickim i Fieldorfem. Podczas narady „Nil” zreferował pozostałym jej uczestnikom założenia oraz wytyczne dotyczące organizowania „Niepodległości”. Mówił, że zostanie ona utworzona na całym terytorium II RP na bazie zakonspirowanych sztabów AK. W jego ocenie, „Niepodległość” miała składać się z ośmiu do dziesięciu Obszarów, w skład których miało wejść kilka mniejszych jednostek (Okręgów). Uważał za rzecz priorytetową utworzenie komórek propagandowych oraz niewielkich oddziałów zbrojnych, posiadających własny system karny oraz kontrwywiadowczy, tzw. egzekutyw. Ponadto Fieldorf oznajmił, że wydał specjalne wytyczne, których celem był odpowiedni dobór ludzi na stanowiska dowódcze w nowej organizacji. Projekt przedstawiony przez gen. „Nila” uzyskał, prawie w całości, aprobatę uczestników narady (Okulicki zakwestionował tylko nowy podział administracyjny „Nie”). Obaj oficerowie mieli wspólnie zajmować się budowaniem nowej struktury, ponadto Fieldorf miał kontaktować się z Jankowskim i przekazywać Delegatowi postępy w pracach organizacyjnych. W ciągu kolejnego miesiąca ustalono bowiem, zgodnie z dyrektywami Londynu, że „Nie” będzie organizacją wojskową o nadbudowie politycznej.

Ostatnie miesiące

19 stycznia „Niedźwiadek” rozwiązał struktury AK, jednocześnie meldując do Londynu, że zamierza przejść do konspiracji w „Nie”. Decyzja Okulickiego wywołała spór w jego najbliższym otoczeniu. Fieldorf uważał, że krok ten był nierozważny i utrudniał skuteczne zakonspirowanie nowej organizacji. Obaj oficerowie nie potrafili też porozumieć się w innych sprawach. Generałowie różnili się co do tego, kiedy „Nie” miała się uaktywnić. „Niedźwiadek” twierdził, że „Niepodległość” powinna rozpocząć swoją działalność od razu po przejściu frontu sowiecko-niemieckiego przez obszar II RP, Fieldorf był natomiast temu zdecydowanie przeciwny i uważał, że należało poczekać na stabilizację sytuacji. Ponadto do powyższych konfliktów dochodził również spór kompetencyjny – obydwaj generałowie uważali się za dowódców „Nie”. Stanisław Jasiukowicz twierdził, że Fieldorf przedstawił się mu jako Komendant „Nie” i jej organizator, Okulicki natomiast zaprzeczył temu twierdzeniu, mówiąc, że na czele tej struktury stoi on.

Faktem jest, że w pierwszych tygodniach po rozwiązaniu AK „Niedźwiadek” nie uczestniczył w pracach związanych z „Nie”. Na jego głowie pozostawała spuścizna po AK, m.in. odprawy dla żołnierzy czy też zapewnienia im bezpieczeństwa przed NKWD. W połowie lutego pisał do Fieldorfa:

W związku z sytuacją musisz w tej chwili chwytać całość spraw w rękę… Wyobrażam sobie w ten sposób, że przez Wira [płk Janusz Bokszczanin – były szef sztabu KG AK] kierować musisz siatką AK, a równocześnie rozwijać NIE. Myślę, że z końcem kwietnia akcja przejęcia powinna być zakończona.

August Emil Fieldorf (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Fotograficzne Stefana Bałuka, sygn. 37-954-3).

Według opinii Okulickiego, likwidowanie AK miało przebiegać dwufazowo. Pierwszy okres miał zakończyć się 30 marca, drugi zaś miesiąc później. W pierwszej fazie miały zostać rozwiązane poszczególne struktury oraz zwolnieni ludzie, poza szefem Sztabu i osobą odpowiadającą za finanse danej komórki. Podczas drugiego etapu miały zostać ukryte dokumenty oraz przekazane informacje dotyczące osób, które odpowiadały za ukryty sprzęt i broń oraz uregulowane finanse.

Oprócz spraw związanych z zakończeniem działalności przez AK, „Niedźwiadek” prowadził również rozmowy z politykami na temat tzw. Rady Politycznej „Nie”, której idea wynikała z dyrektyw rządu emigracyjnego. W połowie lutego jej koncepcję, w myśl której mieliw niej zasiadać przedstawiciele partii wchodzących w skład Rady Jedności Narodowej, zaakceptowała Krajowa Rada Ministrów, a Jankowski miał osobiście prowadzić rozmowy z politykami. Z niewiadomych przyczyn zaczął z nimi negocjować również Okulicki, co trwało długo i nie przynosiło efektów. Poszczególne ugrupowania, jak to w polityce bywa, walczyły o swoje partykularne interesy. Mimo to udało się wyłonić Radę w skład której weszli Stanisław Jasiukowicz (Stronnictwo Narodowe), Adam Bień (Stronnictwo Ludowe), Zygmunt Zaręba (Polska Partia Socjalistyczna), Jan Hoppe (Stronnictwo Pracy) oraz Eugeniusz Czarnowski (Stronnictwo Demokratyczne).

Fieldorf, wraz z Kazimierzem Bąbińskim, zgodnie z wytycznymi Okulickiego pracowali intensywnie nad organizacją „Niepodległości”. Na Komendantów poszczególnych Obszarów i Okręgów wyznaczono: Mariana Głuta „Buka” (Okręg Kraków), mjr Jana Kamieńskiego „Konara” (Obszar Zachodni), płk. Jana Mazurkiewicza „Radosława” (Obszar Centralny). W styczniu 1945 r. Dowódcą Podokręgu „Nie” Rzeszów mianowano mjr. Łukasza Cieplińskiego „Pługa”. Do „Nie” wcieleni mieli również być m.in. Józef Rybicki oraz Wincenty Kwieciński „Lotny”. Sam Fieldorf, według informacji prof. Janusza Kurtyki, miał zostać szefem „Nie” na tzw. Obszarze Południowym. Ponadto w Krakowie specjalną komórką przerzutową nowej organizacji dowodziła Emila Malessa „Marcysia”.

Niepowodzenie

W bardzo trudnych warunkach sowieckiej okupacji próbowano zatem organizować nową konspirację. Nie była to jednak rzecz łatwa, a sytuacja zmieniła się całkowicie wiosną 1945 r. 7 marca w Milanówku został aresztowany gen. Fieldorf. Nierozpoznanego, wywieziono go do łagrów uralskich, z których powrócił w 1947 r. Następnie poddano go represjom stalinowskim, w wyniku których został zamordowany w więzieniu mokotowskim w lutym 1953 r. 27 marca 1945 r. zatrzymano natomiast gen. Okulickiego, którego wraz z innymi wysokimi przedstawicielami Polski Podziemnej (w tym Janem Stanisławem Jankowskim) prawie natychmiast przetransportowano do Moskwy, gdzie zostali osądzeni w tzw. Procesie Szesnastu. Okulicki, skazany na 10 lat więzienia i osadzony w moskiewskim więzieniu na Łubiance, został prawdopodobnie zamordowany w Wigilię Bożego Narodzenia 1946 r.

Jan Rzepecki (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Fotograficzne Stefana Bałuka, sygn. 37-1132-1).

„Nie” zostało zatem bardzo osłabione, tracąc swoich dwóch najważniejszych oficerów. Nowym Komendantem „Niepodległości”, wyznaczonym przez „Niedźwiadka” krótko po aresztowaniu „Nila” został Antoni Sanojca. Po zatrzymaniu Okulickiego jego miejsce zajął płk Jan Rzepecki, wielki przeciwnik idei „Nie”. Po spotkaniu z p.o. Delegata Rządu na Kraj Stefanem Korbońskim Rzepecki uznał, że „Nie” już zbyt mocno się zdekonspirowało, dlatego też 15 kwietnia 1945 r. przekazał on gen. dyw. Władysławowi Andersowi (pełniącemu wówczas obowiązki Naczelnego Wodza WP) wniosek o rozwiązanie organizacji i powołanie nowej siły konspiracyjnej, kierowanej właśnie przez niego. Tak też się stało: Anders zatwierdził ten wniosek 7 maja, jednocześnie powołując do życia Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj z Rzepeckim jako Delegatem.

Według Andrzej Chmielarza Rzepecki zdecydowanie przesadził z informacjami o zdekonspirowaniu „Nie”. Być może pułkownik grał na siebie bądź też uznał, że Sowieci wycisną z polskich przywódców wiele wartościowych informacji. Jak wskazują protokoły przesłuchań Okulickiego, Adama Bienia, Stanisława Jasiukowicza czy też Jana Stanisława Jankowskiego, tak się właśnie stało. Ponadto Sowieci mogli coś wiedzieć od aresztowanych już członków „Nie” m. in. zatrzymanego w lipcu 1944 r. ppłk Lubosława Krzeszowskiego oraz ujętego w lutym 1945 r. płk. Feliksa Jonsona.

„Nie” przestała istnieć 7 maja 1945 r., nie spełniając de facto swojego zadania, które postawiono przed tą organizacją, kształtując ją w myślach, a następnie w czynach w latach 1943–1945. Jak pokazała historia lat powojennych, wszelki opór stawiany przez wielu wybitnych polskich żołnierzy został przez Sowietów złamany. Sądzę, że z „Niepodległością” byłoby podobnie.

Bibliografia:

• Archiwa:
• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Akta śledztwa w sprawie spowodowania śmierci Augusta Emila Fieldorfa. Akta sprawy karnej Marii Górowskiej, IPN BU 1769/1/CD/1.
• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Fieldorf-Gdanicki August Emil Walenty, IPN BU 0259/586/1.
• Fundacja gen. Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz wojskowej Służby Polek, Dokumenty Ludwika Muzyczki, M: 100/709: T. 1 Relacja Ludwika Muzyczyki,
• Źródła drukowane:
• Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, T. IV, lipiec–sierpień 1944, komitet redakcyjny pod przewodnictwem Tadeusza Pełczyńskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
• Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, T. V, październik 1944–lipiec 1945, komitet redakcyjny pod przewodnictwem Tadeusza Pełczyńskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
• Proces szesnastu. Dokumenty NKWD, dokumenty opracowali Andrzej Chmielarz i Andrzej Krzysztof Kunert, przedmowa, wybór dokumentów Waldemar Strzałkowski, Warszawa 1995.
• Statut i Instrukcja „Nie”, „Zeszyty Historyczne”, 1992, nr 99, s. 228–234.
• Zbrodnia. Sprawa generała Fieldorfa–Nila, opracowali Stanisław Marat i Jacek Snopkiewicz, Warszawa 1989.
• Pamiętniki i wspomnienia:
• Bień Adam, Bóg wyżej – dom dalej, Warszawa 1991.
• Korboński Stefan, Polskie Państwo Podziemne. Przewodnik po Podziemiu 1939–1945, Bydgoszcz 1990.
• Korboński Stefan, Uwagi do „Najnowszej historii politycznej Polski” tom trzeci, Władysława Pobóg-Malinowskiego, „Zeszyty Historyczne”, 1969, nr 16, s. 227–231.
• Korboński Stefan, W imieniu Rzeczypospolitej…, Warszawa 2009.
• Notatka z rozmowy przeprowadzonej z prof. Stanisławem Salmonowiczem w dniu 7 czerwca 2013 r.
• Rzepecki Jan, Paszkwil nie służy prawdzie,„ Nowa Kultura”, 1957, nr 27, s. 3, 6.
• Statut i Instrukcja „Nie”, „Zeszyty Historyczne”, 1992, nr 99, s. 228–234.
• Rybicki Józef, Rok 1945, „Zeszyty Historyczne”, 1987, z.82, s. 19–31.
• Rybicki Józef Roman, Wspomnienia o organizowaniu „Nie”, opracowała Hanna Rybicka, „Zeszyty Historyczne”, 1992, z. 100, s. 88–96.
• Wywiad z Adamem Bieniem, „Zeszyty Historyczne”, 1989, z.87, s. 67–154.
• Zan-Krzywiak Stefan, „Zan” jak Zanzibar, opracowali Maria Fieldorf i Leszek Zachuta, „Dziennik Polski” (Kraków), 1991, nr 96, s. 6–7.
• Opracowania:
• Armia Krajowa. Szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, pod. red. Krzysztofa Komorowskiego, Warszawa 1999.
• Biedroń Tomasz, Schemat organizacyjny WiN-u (1945-1947). Obszar Południowy WiN, „Zeszyty Historyczne WiNu”, 1993, nr 4, s. 63–75.
• Chmielarz Andrzej, AK – „Nie” – DSZ – WiN, „Zeszyty Historyczne WiNu”, 2002, nr 18, s. 49–60.
• Chmielarz Andrzej, „Nie” – jak Niepodległość, „Gazeta Wyborcza”, 1999, nr 106, s. 27–29.
• Chmielarz Andrzej, Od „Nie” do WiN, w: Polskie Państwo Podziemne i Wojsko Polskie w latach 1944–1945, red. nauk. Stefan Zwoliński, Warszawa 1991, s. 66–81.
• Chmielarz Andrzej, Władze sowieckie i PKWN wobec AK w 1944 r., „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1992, nr 2, s. 17–38.
• Faszcza Dariusz, „Luboń”, „Wiktor” pułkownik Kazimierz Bąbiński 1895–1970, Warszawa 2010.
• Fieldorf Maria, Zachuta Leszek, Generał Fieldorf „Nil”: fakty, dokumenty, relacje, T. 1, Warszawa 2006.
• Kołakowski Piotr, Sowiecki kontrwywiad i aparat bezpieczeństwa w walce z polskim podziemiem niepodległościowym 1944–1945, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 2001, nr 1, s. 5–33.]
• Kurtyka Janusz, Generał Leopold Okulicki „Niedźwiadek” (1898–1946), Warszawa 1989.
• Kurtyka Janusz, Na szlaku AK (NIE, DSZ, WiN), „Zeszyty Historyczne”, 1990, z. 94, s. 13–47.
• Kurtyka Janusz, Pawłowicz Jacek, Generał Leopold Okulicki 1989–1946, Warszawa 2010.
• Lipiński Piotr, Raport Rzepeckiego. Historia twórcy antykomunistycznego podziemia, Warszawa 2005.
• Ney-Krwawicz Marek, Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, Warszawa 1990.
• Paczkowski Andrzej, Pół wieku dziejów Polski 1939–1989, Warszawa 2000.
• Pobóg-Malinowski Władysław, Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, T. 3, 1939–1945, Londyn 1960.
• Salmonowicz Stanisław, Ludwik Muzyczka 1900–1977. Polityk i żołnierz, Warszawa 1992.
• Sztama Paweł, Generał brygady August Emil Fieldorf Nil. Biografia wojskowa, Toruń 2011, praca magisterska.

Zobacz też:

• Janusz Marszalec: AK to prawdziwe wojsko, chociaż bez garnizonów
• Kedyw - elitarne oddziały Armii Krajowej
• List żołnierza wyklętego do szefa UB w Myślenicach
• Miliony dla zuchwałych
• Zemsta za pomoc żołnierzom wyklętym

Redakcja: Tomasz Leszkowicz