Mikołaj Kopernik: historia życia polskiego astronoma
Mikołaj Kopernik: młodość i działalność publiczna
Mikołaj Kopernik, portret z Sali Mieszczańskiej w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu, 1580 rok, domena publiczna. Przyszły astronom, ekonomista i lekarz, ale także urzędnik, prawnik, tłumacz, matematyk oraz kartograf urodził się 19 lutego 1473 roku w Toruniu, najprawdopodobniej w kamienicy przy obecnej ulicy Kopernika 15. Położone nad Wisłą miasto od 1466 roku (II pokój toruński) znajdowało się w granicach Królestwa Polskiego. Kopernik wychował się w niemieckojęzycznym środowisku miejskim. Toruński patrycjat popierał inkorporację tzw. Prus Królewskich do Korony. Ojciec Mikołaja, również Mikołaj, pochodził z kupieckiej rodziny wywodzącej się ze Śląska. Do Torunia przyjechał z Krakowa. Po jego śmierci dziesięcioletniego młodzieńca opieką objął brat matki, Łukasz Watzenrode (1447-1512). Był to człowiek gruntownie wykształcony, przyszły biskup warmiński. To właśnie dzięki protekcji i wsparciu finansowemu ze strony wuja, Mikołaj i jego brat Andrzej (historycy nie mają pewności, czy starszy, czy też młodszy, zmarł ok. 1518 roku w Rzymie) podjęli studia matematyczno-przyrodnicze na Akademii Krakowskiej (1491-1495).
W Krakowie młody naukowiec po raz pierwszy zetknął się z krytycznym podejściem do koncepcji geocentrycznej autorstwa Klaudiusza Ptolemeusza (II wieku naszej ery) oraz nauczył się posługiwać instrumentami astronomicznymi i stosować tablice astronomiczne. Uczelnia przeżywała wówczas okres świetności. Jednym z wykładowców był Wojciech z Brudzewa, na zajęcia którego zjeżdżała młodzież akademicka z Niemiec, Węgier i Szwecji. Następnie Kopernik przeniósł się do Włoch. Ukończył studia prawnicze w Bolonii (1496–1501) oraz medyczne w Padwie (1501–1503). Te ostatnie połączył z uzyskaniem doktoratu z prawa kanonicznego na uniwersytecie w Ferrarze (1503 rok). Podczas pobytu na Półwyspie Apenińskim prowadził już samodzielne obserwacje i dalej zgłębiał ptolemeuszowskie modele dominujące w szesnastowiecznej nauce. W listopadzie 1500 roku w Rzymie obserwował zaćmienie Księżyca. Studiował również języki klasyczne i później był w stanie tłumaczyć poezję z greki na łacinę.
Po powrocie do państwa polsko-litewskiego, kolejne czterdzieści lat życia spędził przede wszystkim na Warmii, która od II pokoju toruńskiego wchodziła w skład Korony. Najpierw w Lidzbarku Warmińskim pracował jako sekretarz i medyk biskupa, a po śmierci krewnego pełnił funkcję kanonika (jednak bez przyjęcia święceń kapłańskich) przy katedrze we Fromborku. Podczas ostatniej wojny polsko-krzyżackiej (tzw. wojna pruska, 1519–1521) został mianowany administratorem dóbr w Olsztynie, gdzie jednym z jego zadań było przygotowanie planu obrony zamku przed wojskami zakonnymi.
Wieża Mikołaja Kopernika we Fromborku, fot. Hans Weingartz, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 2.0 Niemcy Czym była owa kapituła, do której należał także kanonik Kopernik? Jak podaje Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku było to „kolegium duchownych prałatów i kanoników ustanowione w celu sprawowania i uświetniania kultu Bożego w kościele katedralnym. Warmińska kapituła katedralna wyposażona była w XVI w. w szerokie uprawnienia. Miała prawo wyboru biskupa i służyła pomocą w zarządzaniu diecezją. Posiadała osobowość prawną, własną rezydencję, dzwonnicę, skarbiec, archiwum, barwy i strój, tarczę z herbem i pieczęć”.
Pomnik Mikołaja Kopernika w Toruniu (fot. Anka Basniak, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Poland). Uczony, jako przystało na prawdziwego „człowieka Renesansu”, poza obserwacjami nieba próbował swoich sił także w innych dziedzinach, m.in. w ekonomii. W 1522 roku ogłosił Traktat o monetach, w którym przedstawił regułę, znaną dzisiaj jako prawo Kopernika-Greshama, wypierania z rynku lepszego pieniądza przez gorszy. Jeśli bowiem istnieją równocześnie dwa równowartościowe rodzaje pieniądza to gromadzony będzie pieniądz „lepszy” (o wyższej zawartości kruszcu), a w obiegu pozostanie „gorszy” (o niższej zawartości kruszcu). Postulował także monetarną unifikację Korony i Prus, wskazując metody zabezpieczenia pieniądza przed dewaluacją. Oprócz spraw polityki pieniężnej, najwięcej czasu zajmowały mu rzecz jasna czynności związane z administrowaniem biskupstwem warmińskim, takie jak posłowanie do wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego i umacnianie zamku w Olsztynie, uczestniczył też w zjazdach stanów Prus Królewskich, sejmie krakowskim oraz negocjacjach z Krzyżakami w sprawie zwrotu Braniewa.
Mikołaj Kopernik i przewrót kopernikański
Teoria kopernikańska, zakładająca orbitalny ruch Ziemi wokół Słońca i obalająca obowiązującą od wieków geocentryczną wizję systemu według Ptolemeusza, prawdopodobnie została stworzona w latach 1515–1530. Przełomowe dzieło De revolutionibus orbium coelestium ([O obrotach sfer niebieskich]) ostatecznie ukazało się drukiem dopiero w 1543 roku w Norymberdze. Autor oraz jego koncepcja długo byli obiektem krytyki i drwin, m.in. ze strony Marcina Lutra i Filipa Melanchtona. Mimo że w XVII wieku, głównie dzięki pracom Galileusza i przede wszystkim Johannesa Keplera, teoria zyskiwała na znaczeniu i była podstawą dla tzw. przewrotu kopernikańskiego, Kościół Katolicki umieścił dzieło na swoim indeksie ksiąg zakazanych Jak się później okazało była to jedna z najważniejszych rewolucji naukowych w historii. Eksperymenty dowodzące słuszność teorii zostały jednak przeprowadzone dopiero w kolejnych stuleciach.
Polecamy e-book Izabeli Śliwińskiej-Słomskiej – „Trylogia Sienkiewicza. Historia prawdziwa”
Książka dostępna również jako audiobook!
Karol Górski podkreśla, że życie genialnego astronoma przypadło na panowanie Zygmunta Starego, a więc „złoty wiek” w historii Polski – czas wyjątkowego spokoju, rozkwitu gospodarczego i kulturalnego. Państwo zapewniło mu niezbędne warunki, natomiast środowisko społeczne, z którego się wywodził, w dużym stopniu wpłynęło na kształtowanie jego poglądów i osobowości. Wybitny historyk uważał, że to właśnie toruński patrycjat dał mu takie cechy jak: pracowitość, obowiązkowość, przywiązanie do swobód i przywilejów, lojalność wobec króla i dynastii, a także zrozumienie i zainteresowanie sprawami gospodarczymi.
Kiedy uczony opuścił Lidzbark Warmiński i przeniósł się do Fromborka, świadomie zrezygnował z kariery politycznej i duchownej na rzecz jednej myśli i teorii, które zamierzał rozwijać i nad nimi pracować. Wybrał naukową samotność. Nabył wieżę w systemie fortyfikacji katedry, skąd prowadził większość swoich obserwacji. Swoje opus magnum ukończył będąc już w podeszłym wieku, wspierany i zachęcany do kontynuowania prac przez jedynego ucznia, Georga Joachima von Lauchen, znanego jako Retyk (1514-1574). Dzięki staraniom młodszego z astronomów dzieło ukazało się drukiem w Niemczech, a wkrótce jego treść miała zmienić cały naukowy świat.
„Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem”, obraz Jana Matejki, 1872 rok, domena publiczna. Pierwszym „prawdziwym zwolennikiem” przewrotu był Kepler, który w pracy Tajemnica Kosmosu (1596 rok) zawarł następujące słowa: „Dlatego też tak bardzo zachwycałem się Kopernikiem […] W ten sposób […] zebrałem powoli te osiągnięcia, które Kopernik w porównaniu z Ptolomeuszem wnosi do matematyki”. Ponad dwieście lat później Johann Wolfgang Goethe stwierdził, że „ze wszystkich odkryć i poglądów żadne być może nie wywarły większego wpływu na ducha ludzkości od teorii Kopernika. Świat dopiero co uznano za kulisty i skończony, a już zasugerowano, by wyzbył się nadzwyczajnego przywileju pozostawania w centrum wszechświata. Być może nigdy nie zażądano od ludzkości niczego większego, jako że z tą chwilą tak wiele spraw rozpłynęło się we mgle i dymie!”.
Astronom, który „wstrzymał Słońce” i „ruszył Ziemię” zmarł we Fromborku między 21 a 24 maja 1543 roku. W 2005 roku w katedrze odnaleziono grób Kopernika – jego szczątki zostały zidentyfikowane przy użyciu najnowocześniejszych metod.
Cytaty z Keplera i Goethego za publikacją „Sekret Kopernika”.
Bibliografia:
- Górski Karol, Dom i środowisko rodzinne Mikołaja Kopernika, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Toruń 1972;
- Grzybowski Stanisław, Mikołaj Kopernik, Książka i Wiedza, Warszawa 1972;
- Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku [dostęp 15 grudnia 2019 roku] <[http://frombork.art.pl/pl/mikolaj-kopernik-2/]>;
- Repcheck Jack, Sekret Kopernika, Świat Książki, Warszawa 2009.
