Wielka Emigracja po powstaniu listopadowym
1. Charakterystyka Wielkiej Emigracji
– Wielka Emigracja to najważniejsza polska emigracja polityczna, rozpoczęta tuż po upadku powstania listopadowego, a trwająca do około 1870 r. Objęła ok. 8–9 tys. ludzi, głównie z wyższych warstw społecznych (75% stanowiła szlachta). Jednak dzieje Wielkiej Emigracji, obejmujące dość długi okres, charakteryzowały się znacznymi zmianami w jej składzie społecznym. O ile pierwsza fala uchodźców była zdecydowanie szlachecka, to następne fale coraz bardziej mieszczańskie; składały się one w znacznym stopniu z rzemieślników, młodzieży i inteligencji różnego pochodzenia społecznego,
XIX-wieczna grafika przedstawiająca scenę powitania polskich emigrantów w Belgii – na przestrzeni 40 lat zmieniały się programy społeczne i polityczne Wielkiej Emigracji, ewoluując w tym samym kierunku, co życie polityczne ówczesnej Europy. Zmieniała się również rola, jaką emigracja odgrywała względem kraju,
– w pierwszym okresie, gdy represje popowstaniowe pozbawiły kraj niemal wszystkich aktywnych działaczy politycznych, emigracja spełniała rolę reprezentanta interesów narodu polskiego. Sytuacja zmieniła się już w latach 40. XlX w., gdy wyrosły w kraju nowe kadry polityków we wszystkich zaborach, którzy stali się główną siłą polityczną w kraju.
2. Główne skupiska
Skupiska Wielkiej Emigracji znajdowały się we Francji (ok. 5,5 tys. skupionych w tzw. zakładach, gł. w Avignon i Besançon, gdzie emigranci w większości zostali skoszarowani i poddani wojskowej dyscyplinie), Belgii, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych oraz w państwach niemieckich. Francja zagwarantowała emigrantom stały, bardzo skromny zasiłek pod warunkiem zamieszkiwania w „zakładach”; w Paryżu emigranci mogli się osiedlać po uzyskaniu specjalnego zezwolenia.
3. Podziały wewnątrz emigracji
Szereg sporów wewnątrz grup emigracji na temat:
a) przyczyn klęski powstania,
b) stosunku do działań na przyszłość oraz
c) stosunku do sprawy chłopskiej
doprowadziło do podzielenia się emigrantów na trzy obozy: I demokratyczny, II plebejsko-radykalny, III konserwatywno-ziemiański,
a) obóz demokratyczny – z inicjatywy „kaliszan” 6 XII 1831 r. zawiązano Komitet Tymczasowy Emigracji z Bonawenturą Niemojowskim na czele. Po napływie do Francji członków działającego w powstaniu Towarzystwa HISTORIA POLSKI
Patriotycznego rozwiązano zbyt umiarkowany politycznie komitet i 15 XII 1831 r. powołano Komitet Narodowy Polski (na czele z Joachimem Lelewelem), w którym dominowały tendencje demokratyczne. KNP nawiązał współpracę z europejskimi ruchami rewolucyjnymi, a zwłaszcza z karbonariuszami we Francji, Włoszech oraz w wielu państwach niemieckich – na przełomie 1832–1833 r. władze francuskie rozwiązały KNP oraz wydaliły Lelewela z Francji.
Książę Adam Jerzy Czartoryski Zwolennicy Lelewela nawiązali w Szwajcarii kontakty z włoską organizacją emigracyjną „Młode Włochy” J. Mazziniego, czego efektem było założenie przez działaczy emigracyjnych z Niemiec, Włoch i Polski wiosną 1834 r. tzw. „Młodej Europy”, w której skład weszła zawiązana 12 V 1834 r. przez Lelewela „Młoda Polska”. Po zaprzestaniu działalności przez tę organizację (w 1838 r.) część jej członków przystąpiła do TDP,
– w wyniku secesji (oddzielenia się) od KNP grupy działaczy powstało Towarzystwo Demokratyczne Polskie. W antyszlacheckim „Małym Manifeście” z 17 III 1832 r. m.in. Tadeusz Krępowiecki, Wiktor Heltman i Jan N. Janowski wskazywali, iż bez radykalnych reform, znoszących nierówności społeczne, oraz bez wspólnego działania rewolucjonistów Europy walka o niepodległość przyszłej republiki polskiej jest skazana na klęskę. Radykalne, rewolucyjne i antyszlacheckie ostrze stępiał tzw. „Wielki Manifest” z 1836 r., który propagował rozpoczęcie przygotowań konspiracyjnych do powstania w Polsce bez oglądania się na rewolucje w Europie. Złagodzono w nim zarzuty przeciwko szlachcie, zapowiadano nieodpłatne uwłaszczenie chłopów. Pracami TDP kierowała wybierana corocznie pięcioosobowa Centralizacja. TPD było zorganizowane w lokalne sekcje liczące pod koniec lat 30. XIX w. ok. 2000 członków,
– symbolem obozu demokratycznego był Joachim Lelewel, skazany zaocznie na śmierć przez cara, osiadły w Brukseli, gdzie zmarł w 1861 r. w 74 roku życia,
Ten tekst jest fragmentem książki „Historia. Repetytorium dla licealistów i studentów” Marka Chmaja, Wojciecha Sokoła, Janusza Wrony:
b) obóz plebejsko-radykalny – w wyniku oderwania się w 1835 r. od TDP grupy radykalnych działaczy (m.in. T. Krępowiecki, A.K. Pułaski, St. Worcell) powstały tzw. Gromady Ludu Polskiego (właściwie: Gromada Grudziąż, Gromada Humań, Gromada Praga),
– była to marginalna grupa działająca w Anglii,
Joachim Lelewel tworząca wizje jednoczesnego powstania narodowego i rewolucji społecznej. W wyniku takiej rewolucji miało powstać komunistyczne społeczeństwo bez własności prywatnej i klasy wyzyskującej. Utopijny program izolował Gromady i ich przywódców od reszty emigracji. Po odejściu Krępowieckiego i Worcella głównym przywódcą i ideologiem Gromad został Zenon Świętosławski, który w 1842 r. opracował zmieniony program (tzw. Ustawy Kościoła Powszechnego), zamykając go w formach religijno-mistycznych. Na wieść Obozy polityczne Wielkiej Emigracji po powstaniu listopadowym o wybuchu powstania krakowskiego 1846 r. wegetujące dotychczas Gromady rozwiązały się, zaś ich członkowie zgłosili akces do TDP, niektórzy zaś udali się na dalszą emigrację do Stanów Zjednoczonych,
c) obóz konserwatywno-ziemiański – związany z byłym ministrem spraw zagranicznych Rosji, potem prezesem Rządu Tymczasowego w powstaniu listopadowym, Adamem Jerzym Czartoryskim,
– od nazwy siedziby w Paryżu obóz ten nazywany był Hotelem Lambert. Zrzeszał cywilne i wojskowe kierownictwo powstania listopadowego oraz część inteligencji. Konserwatyści uważali, iż Polska może odzyskać niepodległość dzięki wielkiej wojnie mocarstw europejskich. Dlatego też skoncentrowali się na prowadzeniu gry dyplomatycznej, usiłując przekonać Francję i Wielką Brytanię, iż Rosja zachwiała równowagą sił, co mogłoby stać się w przyszłości powodem nowej wojny w Europie. Uważali, że Polska odrodzona w granicach przedrozbiorowych miała się stać monarchią konstytucyjną, funkcjonującą na podstawie Konstytucji 3 Maja (na króla desygnowano A. J. Czartoryskiego),
– w latach 40. Hotel Lambert ewoluował w kierunku liberalizmu, zrezygnował z zasad monarchicznych. Czartoryskiego zaczęto tytułować naczelnikiem narodu na wzór kościuszkowski. Obóz ten zaczął występować przeciw pańszczyźnie, przyjmując program nadania ziemi chłopom na zasadach wykupu według wzoru pruskiego,
– fiasko działań dyplomatycznych spowodowało, iż Czartoryski stopniowo zaczął również popierać działalność emisariuszy i tworzenie organizacji konspiracyjnych. Dysponując znacznymi sumami, konserwatyści przyczynili się do rozwoju kultury polskiej, wspierając m.in. założenie Biblioteki Polskiej w Paryżu (1839 r.) oraz Towarzystwa Literackiego Polskiego (1832 r.). Ponadto wspierali przebywających na emigracji wybitnych artystów, tworzyli przytułki i ośrodki polskie,
– symbolem obozu konserwatywnego był książę Adam Jerzy Czartoryski, skazany zaocznie na śmierć przez cara, zmarły w 1861 r. w wieku 90 lat.
„Polonez Chopina – Bal w Hôtelu Lambert”. Obraz Teofila Kwiatkowskiego 4. Znaczenie dziejowe Wielkiej Emigracji
– wywołanie powstania 1846 r. oraz udział w przygotowaniach powstańczych 1848 r. i 1863 r.,
– emigracja polska walnie przyczyniła się do utrzymania pierwszoplanowej roli sprawy polskiej na arenie międzynarodowej aż do r. 1870,
– emigracja polska na Zachodzie przyczyniła się do wyrobienia opinii, iż narodu nie można utożsamiać z państwem, że poza wspólnotą języka, religii, wspólnota idei jest jednym z najważniejszych składników narodu,
– na emigracji skupili się czołowi twórcy polskiego romantyzmu, m.in.: A. Mickiewicz, Z. Krasiński, J. Słowacki, F. Chopin, malarz P. Michałowski, historycy J. Lelewel i M. Mochnacki,
– na emigracji osiągnęli sukces polscy lekarze, inżynierowie i fabrykanci, burząc w ten sposób mit o Polakach skorych do szaleńczych zrywów, a niezdolnych do codziennej, wytrwałej i systematycznej pracy. Emigracja, której przedstawiciele kształcili się na Zachodzie, przynosiła też zachodnią kulturę i wiedzę do kraju, przeciwdziałając prowincjonalizmowi, na jaki skazane były ziemie polskie będące pod panowaniem trzech zaborców,
– emigracja była stałym rzecznikiem państwa polskiego, przypominającym rządom i obywatelom państw europejskich o konieczności wskrzeszenia suwerennej i niepodległej Polski,
– emigracja odegrała wielka rolę w kształtowaniu się myśli politycznej w kraju,
– podtrzymywano kontakty z krajem za pośrednictwem specjalnych wysłanników politycznych, zwanych emisariuszami. Najwybitniejsi spośród nich to Szymon Konarski i Edward Dembowski.
