Brigitte Hamann – „Wiedeń Hitlera” – recenzja i ocena

Wydawnictwo REBIS opublikowało niedawno drugie wydanie polskie tej niezwykle zajmującej książki (pierwsze ukazało się w 1999 roku nakładem Książki i Wiedzy). Jej autorka, Brigitte Hamann, jest historyczką urodzoną w Niemczech, ale związaną z Austrią, autorką licznych prac poświęconych w większości członkom dynastii habsburskiej.

Być może w świetle tytułu zabrzmi to jak truizm, ale recenzowane opracowania poświęcone jest zarówno Hitlerowi jak i Wiedniowi, stolica monarchii austro-węgierskiej jest bowiem jego „bohaterem” na równi z przyszłym Führerem. Książka opowiada więc nie tylko o latach młodości Adolfa Hitlera (teoretycznie jej ramy czasowe przypadają na okres 1907-1913, ale w toku narracji wspomina się też o dzieciństwie spędzonym w Linzu oraz o zabójstwie Franciszka Ferdynanda), ale także o mieście w którym ją spędził. Te dwa tematy przeplatają się i nie sposób ich oddzielić, a bogactwo książki polega właśnie na ich wzajemnym powiązaniu.

Hamann oparła się na niezwykle bogatym materiale źródłowym, na który składają się, oprócz prasy z epoki oraz dzienników, wspomnień oraz pamiętników, także dokumenty z kilkunastu archiwów, głównie niemieckich i austriackich. Sposób w jaki przedstawiła ona Wiedeń jest nie tylko rzetelny naukowo, ale także bogaty, barwny i fascynujący. Książkę czyta się z prawdziwą przyjemnością, co jest o tyle godne podkreślenia, że mamy do czynienia z dziełem w pełni naukowym.

Autorka opisuje lata pobytu młodego Hitlera w habsburskiej stolicy i usiłuje dociec, czy i jaki wpływ miały one na to, kim później się on stał. Aby udzielić odpowiedzi na tak postawione pytanie siłą rzeczy musi dokładnie przedstawić czytelnikowi kompleksowy obraz Wiednia na początku XX wieku - mam tu na myśli nie tylko opis miasta pod kątem topograficznym czy architektonicznym, ale przede wszystkim intelektualnym, duchowym, społecznym, politycznym i ekonomicznym. Słowem: próbę ukazania jak i czym żyli wówczas wiedeńczycy.

Dowiadujemy się zatem wiele o dominujących wówczas prądach artystycznych, o znaczeniu i repertuarze (odwiedzanej przez Hitlera) wiedeńskiej opery, poznajemy rolę Wiednia w strukturze monarchii Franciszka Józefa, zdobywamy dużo wiadomości o ustroju politycznym Austro-Węgier oraz o praktykach życia parlamentarnego. Wiedeń sprzed stu lat został też dokładnie opisany z perspektywy historii społecznej, nie wyłączając kwestii kobiecej. Dowiadujemy się więc o roli w funkcjonowaniu stołecznego miasta mniejszości, licznych w wielonarodowym przecież państwie, choćby czeskiej czy (co w książce o Hitlerze zdaje się dość oczywiste) żydowskiej. Bardzo szczegółowo opisane są także najrozmaitsze odłamy działających wówczas w C.K. Monarchii niemieckich ruchów narodowych (od dość znaczącego w wiedeńskiej polityce Georga Schonerera aż po niewielkie grupki o zabarwieniu ezoterycznym), które bez wątpienia miały wpływ na kształtowanie się światopoglądu przyszłego kanclerza III Rzeszy i późniejszy rozwój ideologii narodowego socjalizmu.

Autorka podstawę źródłową wykorzystała nie tylko do budowy żywej i wciągającej narracji. Widać, że wykonała ona solidną pracę krytyczną - kiedy istnieją dwie relacje różniące się znacznie, pani Hamann zawiesza roztaczanie przed nami wizji uroków Wiednia i przystępuje do omawiania tych sprzeczności, wskazania która wersja jest jej zdaniem zgodna z rzeczywistością i rzecz jasna uzasadniania swego sądu. Należy przy tym zaznaczyć, że jej opinie nieraz odbiegają od tych powszechnie przyjętych, potrafi ona jednak przekonująco przedstawiać swe racje. Niemiecka historyczka obala także (oczywiście przy pomocy krytycznej analizy źródeł) różne krążące w obiegu naukowym czy paranaukowym półprawdy i mity, jak np. o częściowo żydowskim pochodzeniu Adolfa Hitlera.

Pod kątem wydawniczym książka również zasługuje na najwyższe pochwały. Nie mam tu na myśli jedynie twardej oprawy z obwolutą, ale także liczne reprodukcje fotografii i rysunków z epoki, z których znaczną część stanowią dowcipne ilustracje satyryczne.

„Wiedeń Hitlera” Brigitte Hamann to pozycja, którą ocenić mogę w samych superlatywach: rzetelna naukowo i satysfakcjonująca czytelniczo, napisana (i przetłumaczona) żywo, ciekawie i zajmująco, obiektywnie odnosząca się do opisywanych zjawisk, ale prezentująca także subiektywny punkt widzenia autorki w sposób otwarty, nie próbujący na siłę przekonać odbiorców.

Wiele jest grup czytelników, którym polecić mogę „Wiedeń Hitlera”. Zaliczają się do nich oczywiście osoby zainteresowane III Rzeszą i osobą jej przywódcy. Równie usatysfakcjonowani będą fascynaci monarchii austro-węgierskiej, której schyłek Hamann przedstawia. Ponieważ Austro-Węgry były jednym z ważniejszych państw na kontynencie, polecam książkę uwadze wszystkich, dla których historia Europy w przededniu Wielkiej Wojny jest zajmująca. Myślę, że z lektury zadowolony będzie każdy, kto szuka dobrze napisanej, ciekawej i wartościowej zarazem książki historycznej.

Zobacz też:

• Do czego służy Hitler? Prawo Godwina i potoczna wiedza historyczna
• Niemieckie szaleństwo? Droga Hitlera do władzy
• Ian Kershaw - „Hitler, Niemcy i ostateczne rozwiązanie”
• Ian Kershaw - „Mit Hitlera. Wizerunek a rzeczywistość w III Rzeszy”
• Richard Overy - „Dyktatorzy. Hitler i Stalin”
• Thomas Weber – „Pierwsza wojna Hitlera”

Redakcja: Tomasz Leszkowicz