Gerdien Verschoor – „Dziewczyna i uczony. Historia dwóch Rembrandtów z kolekcji Karoliny Lanckorońskiej” – recenzja i ocena
Gerdien Verschoor – „Dziewczyna i uczony. Historia dwóch Rembrandtów z kolekcji Karoliny Lanckorońskiej” – recenzja i ocena
Dziewczyna w ramie obrazu i Uczony przy pulpicie autorstwa Rembrandta to jedne z najcenniejszych obrazów znajdujących się w polskich kolekcjach. Dzisiaj możemy podziwiać je na Zamku Królewskim w Warszawie, zachwycając się kunsztem i talentem artysty. Obrazy w 1994 r. zostały ofiarowane Polsce, wraz z wieloma innymi dziełami, przez Karolinę Lanckorońską. O ich losach, nierozerwalnie związanych z ostatnią właścicielką, opowiada Gerdien Verschoor w książce „Dziewczyna i uczony. Historia dwóch Rembrandtów z kolekcji Karoliny Lanckorońskiej”.
Autorka, podobnie jak bohaterka książki, jest doktorem historii sztuki, przez wiele lat mieszkała w Polsce, badała polskich artystów międzywojennych należących do ugrupowania kapistów. Przybycie do kraju dwóch tytułowych obrazów, wywołało poruszenie, także w środowisku międzynarodowym. Verschoor zainteresowała się tematem, jednak zdecydowała się na napisanie o nim wiele lat później, czego owocem jest recenzowana publikacja.
„Dziewczyna i uczony” przedstawia równolegle dwie historie: obrazów i rodziny Lanckorońskich. Książka została podzielona na dwie części „Raj” oraz „Dryfowanie”. W pierwszej poznajemy początki życia Karoliny Lanckorońskiej, córki miłośnika i kolekcjonera dzieł sztuki, hrabiego Karola Lanckorońskiego herbu Zadora, podzielone miedzy idyllicznym majątkiem w Rozdole i oszałamiającym bogactwem pałacem w Wiedniu. Po I wojnie światowej Karolina poświeciła się studiowaniu historii sztuki, zwłaszcza Michała Anioła, podróżując po świecie i zdobywając naukowe tytuły. Opowieść o jej młodości przeplatana jest historią obrazów. Rembrandt namalował swoje dzieła w 1641 r. w Holandii, trafiły do kolekcji Jana van Lennepa, a w 1777 r. Uczonego i Dziewczynę zakupił Stanisław August Poniatowski. Wątek budowania kolekcji przez ostatniego króla Polski, jego umiłowanie sztuki i liczne inicjowane przez niego projekty zostały szeroko opisane w książce. Po rozbiorach i abdykacji króla obrazy Rembrandta zakupione zostały przez hrabiego Rzewuskiego, a następnie poprzez małżeństwo jego córki, trafiły w ręce rodziny Lanckorońskich, by stanowić ozdobę wiedeńskiego pałacu Karola.
Druga część książki „Dryfowanie” rozpoczyna się w momencie wybuchu II wojny światowej, podczas której naziści grabili niezliczone dzieła sztuki, przeznaczone dla wymarzonego muzeum Hitlera lub kolekcji Göringa. Verchoor wnikliwie rekonstruuje losy dzieł należących do Lanckorońskich, skradzionych przez nazistów niemogących dojść do porozumienia odnośnie miejsca, do którego miałyby być przeznaczone. Do 1945 r. obrazy Dziewczyna i Uczony spoczywały wraz z tysiącami innych dzieł w kopalni w Altausee, skąd po wielu biurokratycznych bojach trafiły z powrotem w ręce prawowitych właścicieli. Podobnie jak w części pierwszej, w tej również losy Karoliny przeplatane są z losami obrazów, bohaterka w momencie wybuchu wojny wykładała na uniwersytecie we Lwowie, w trakcie wojny służyła w Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. W 1942 r. została uwięziona przez Gestapo i przewieziona do obozu koncentracyjnego Ravensbrück, skąd uwolniono ją dzięki wstawiennictwu długoletniego przyjaciela, dyplomaty Carla Burckhardta. Po wojnie zamieszkała we Włoszech, gdzie założyła Polski Instytut Historyczny w Rzymie. Obrazy zaś zamknięto na kilkadziesiąt lat w sejfie w Szwajcarii, zgodnie z postanowieniem, że nie powrócą do Polski, póki kraj nie będzie wolny. W 1994 r. dzięki Karolinie Lanckorońskiej Dziewczyna w ramie obrazu i Uczony przy pulpicie powróciły po ponad dwustu latach do Warszawy.
„Dziewczyna i uczony. Historia dwóch Rembrandtów z kolekcji Karoliny Lanckorońskiej” wykorzystując pokaźną bibliografię opowiada o obrazach zgodnie ze stanem najnowszej wiedzy naukowej, obalając wiele mitów i utrwalonych błędów dotyczących ich interpretacji. Jednocześnie nie same dzieła są bohaterami tej książki. Równie ważna jest postać Karoliny Lanckorońskiej, której charakter autorka była w stanie oddać dzięki autobiograficznej książce „Wspomnienia wojenne 22 IX 1939 – 5 IV 1945”. Fabularyzowana publikacja Verschoor przedstawia bohaterkę dość pomnikowo, podkreślając niezwykły hart ducha i zamiłowanie do sztuki, która była dla niej ratunkiem w najcięższych chwilach.
Sztuka opisywana jest w wielu kontekstach, jako przedmiot badań, obiekt pożądania przez kolekcjonerów, dziedzictwo rodu i element kultury danego kraju. Autorka opisuje dzieła sztuki w sposób plastyczny i sugestywny, sprawiając, że stają się bliższe czytelnikowi. Wykorzystując pojęcia z zakresu historii sztuki, utrzymując zarazem całość w bardzo prostej i przyjaznej czytelnikowi formule.
„Dziewczyna i uczony. Historia dwóch Rembrandtów z kolekcji Karoliny Lanckorońskiej” jest barwnie napisaną, z dbałością o wierność faktom opowieścią o niezwykłych losach obrazów i ludzi z nimi związanych. Zdecydowanie polecam, nie tylko miłośnikom sztuki!
