Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego w latach 1918–1939 cz.1

Niniejszy artykuł jest tylko próbą całościowego ujęcia, w skrótowej formie, historii jednej z najważniejszych instytucji wojskowych w polskiej armii – Sztabu Generalnego (Głównego) w okresie II RP. Nie stanowi on naukowego novum. W trakcie pisania starałem się przede wszystkim dotrzeć do najbardziej wiarygodnych opracowań, wspomnień oraz źródeł dotyczących Sztabu Generalnego (Głównego) i wydobyć z nich informacje, umożliwiające mi odtworzenie najprawdopodobniejszych dziejów tej instytucji.

Chciałbym jednocześnie wnieść naukowy postulat. Po dzień dzisiejszy polski Sztab Generalny (Główny) nie doczekał się wartościowej monografii, która wyczerpałaby ostatecznie ten ciekawy temat. Praca nad takim dziełem byłaby czasochłonna i mozolna, ale niewątpliwie jest polskiej historiografii bardzo potrzebna. Nie jest przecież możliwe ukazanie historii Wojska Polskiego w okresie II RP bez solidnego, naukowego opracowania, dotyczącego Sztabu Generalnego (Głównego). Rzetelna praca nad dziejami tej instytucji może wnieść tylko wiele pożytku, uzupełniając powstałą przez lata lukę.

Geneza

Generał Tadeusz Rozwadowski, 1920–1927 (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-W-451)

Rok 1918 przyniósł decydujące rozstrzygnięcia na zachodnim odcinku zmagań I wojny światowej. Państwa Centralne, tj. przede wszystkim Cesarstwo Niemieckie i Austro-Węgry poniosły klęskę, która otworzyła szansę na odbudowę niepodległego państwa polskiego. Rada Regencyjna, stanowiąca władzę zwierzchnią na terenie Królestwa Polskiego, w trójosobowym składzie – książę Zdzisław Lubomirski, arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski oraz ziemianin Józef Ostrowski, ogłosiła niepodległość Polski z dniem 7 października 1918 r. Następnie przejęła władzę zwierzchnią nad Wojskiem Polskim (WP). W kilkanaście dni później, 25 października, Rada, wraz z ówczesnym Prezesem Ministrów Józefem Świeżyńskim, ustanowiła tzw. 5. Dekretem, urząd Szefa Sztabu Wojsk Polskich, który będzie nam [Radzie Regencyjnej – P. Sz.] przedkładał do rozstrzygnięcia sprawy wojskowe, w zakres jego kompetencji wchodzące. Data ta jest zatem formalnie uznawana za dzień powołania Sztabu Generalnego WP. 29 października pierwszym szefem tej instytucji, zgodnie z Dekretem Rady Regencyjnej, został gen. por. Tadeusz Jordan-Rozwadowski, wybitny polski oficer wywodzący się z armii austriackiej.

Sztab Generalny był organem niezwykle istotnym dla każdej wówczas liczącej się europejskiej siły zbrojnej. Jego zadania polegały przede wszystkim na pracy dowódczej oraz operacyjno-planistycznej.

Jak drzewiej bywało

Pierwsze takie sztaby (zazwyczaj był to zespół doradców biegłych w sztuce wojennej) powstawały jeszcze w czasach starożytnych, choć w zupełnie innej formie niż znane są one dziś. Historia polskiego Sztabu Generalnego, oczywiście w bardzo umownym znaczeniu tej instytucji, sięga, według Tadeusza Rawskiego, jeszcze epoki Mieszka I. Wówczas to grupa doradców pomagała polskiemu władcy planować kampanie toczone o dolną Odrę. W kolejnych wiekach polskiej państwowości ów zespół doradców istniał nadal w otoczeniu polskiego króla, a później głównego wodza. Jej skład i szczegółowe kompetencje zmieniały się z biegiem czasu, przybierając coraz to nowsze formy. Pierwszy raz sformułowanie „Sztab Generalny” zostało użyte w drugiej połowie XVIII wieku. Natomiast w latach dwudziestych XIX wieku wprowadzono do WP pojęcie „Sztabu Głównego”. Od tamtej pory obie definicje były już stałym elementem tak wojskowego wokabularza jak i polskich sił zbrojnych, wymiernie wpływając na jakość armii.

Feldmarszałek Helmuth Karl Bernhard von Moltke - szef pruskiego i niemieckiego Sztabu Generalnego w II poł. XIX wieku, jeden z twórców etosu i jakości tej instytucji (domena publiczna).

Podobnie rzecz się działa w całej Europie. Sztaby Generalne były bardzo ważnymi ogniwami dowódczymi sił zbrojnych różnych krajów Starego Kontynentu. Najsłynniejsze takie instytucje powstały w Prusach i Francji. Doskonałym przykładem ich jakości byli kierujący nimi ludzie. W drugiej połowie XIX wieku, gdy armia pruska odnosiła największe sukcesy, szefem Sztabu Generalnego był znakomity feldmarszałek, być może największy strateg w historii, Helmuth Karl Bernhard von Moltke. Natomiast podczas I wojny światowej Sztabem Generalnym zwycięskiej armii francuskiej kierował generał Maxime Weygand, stanowiący doskonałe uzupełnienie wybitnego marszałka Ferdynanda Focha – francuskiego Naczelnego Wodza.

Organizacja i reorganizacje

Wróćmy jednak do realiów polskich w okresie międzywojnia. Jednym z pierwszych zadań jakich podjął gen. Rozwadowski, było zorganizowanie podległej sobie instytucji. Zdecydowano zatem, że Sztab Generalny WP, który pierwotnie miał być jednym z oddziałów Ministerstwa Spraw Wojskowych (MSWojsk.), będzie na wzór austro-węgierski składać się z siedmiu wydziałów: I Organizacyjnego, II Informacyjnego, III Naukowego, IV Geograficznego, V Adiutantury, VI Prawnego, VII Żandarmerii. Pomysłodawcą takiego rozwiązania był mjr. Włodzimierz Ostoja-Zagórski. Ponadto wydano pierwsze dyspozycje dotyczące formowania WP. Zdecydowano się m.in. wprowadzić na obszarze kraju piętnaście okręgów wojskowych i trzy zwierzchnie inspektoraty lokalne. Rozpoczęto także formowanie pułków piechoty i oddziałów kawaleryjskich. Dodatkowo nakazano tłumić szeroko rozumiane ruchy antypaństwowe, a także zarządzono rozbrajanie okupantów. 9 listopada Sztab Generalny wydał także rozkaz o tworzeniu Legii Akademickiej, która miała przyciągnąć do armii ludzi młodych i wykształconych.

Do 11 listopada 1918 r. Sztab Generalny był de facto najwyższą władzą wojskową w kraju. W tamtym okresie MSWojsk., będące jeszcze w okresie raczkowania, było całkowicie uzależnione od polityki prowadzonej przez Rozwadowskiego.

Polecamy e-book: Paweł Rzewuski – „Wielcy zapomniani dwudziestolecia”

11 listopada 1918 r. do Polski powrócił Józef Piłsudski. Przejął on całość władzy w kraju, zostając Tymczasowym Naczelnikiem Państwa oraz obejmując komendę nad Wojskiem Polskim. W ciągu kilku dni gen. Rozwadowski złożył na ręce przyszłego Marszałka dymisję z zajmowanej funkcji, która została przyjęta. Na miejsce Rozwadowskiego Piłsudski powołał, dnia 16 listopada 1918 roku, ówczesnego gen. por. Stanisława Szeptyckiego. Ten ostatni był, podobnie jak jego poprzednik, oficerem armii austriackiej, miał także na koncie szefowanie wszystkim legionowym brygadom. Głównym zadaniem Szeptyckiego było przeprowadzenie reorganizacji Sztabu Generalnego, do czego doszło już 21 listopada. Instytucję, która nadal formalnie była częścią MSWojsk., podzielono na dziesięć Oddziałów: I Organizacyjny, II Służby Łączności, III Kolejowy, IV Techniczny, V Demobilizacyjny, VI Informacyjny, VII Naukowy, VIII Geograficzny, IX Personalny, X Adiutanturę. Ponadto zmieniono istotnie wojskowy podział administracyjny kraju - zamiast wcześniejszych 15 okręgów wprowadzono tylko 5: warszawski, lubelski, kielecki, łódzki i krakowski. Jednocześnie przygotowano rozkaz o dyslokacji poszczególnych sił.

Generał Stanisław Szeptycki (fot. Mszept, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0).

Reforma jaką w ekspresowym tempie przeprowadził w Sztabie Generalnym Stanisław Szeptycki była jednak niedopracowana. Spowodowała ona krzyżowanie się kompetencji MSWojsk. i Sztabu Generalnego. W zakresie zadań tej ostatniej instytucji znalazły się m.in. sprawy personalne oraz zaopatrzenie armii.

7 lutego 1919 r. Piłsudski odwołał Szeptyckiego ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego. Jego miejsce zajął płk Stanisław Haller, brat stryjeczny dowódcy tzw. Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera, a jednocześnie kolejny oficer o doświadczeniu w armii austriackiej. W okresie, gdy Stanisław Haller kierował tą instytucją, Wojsku Polskiemu udało się odnieść kilka ważnych zwycięstw nad bolszewikami, m.in. zdobyto Wilno, Dyneburg i Kijów. Oprócz sukcesów były też jednak porażki. Należał do nich np. wielki odwrót sił polskich ze wschodu w lipcu i w pierwszych dniach sierpnia 1920 r.

Na dzień 10 marca 1919 r. przypadła kolejna reorganizacja Sztabu Generalnego. Do tamtej pory instytucja ta była faktycznie samodzielnym organem dowódczym i kierowniczym WP. Skupiała się ona bardziej na organizowaniu i administrowaniu siłami zbrojnymi niż na planowaniu operacji. Jednak w pierwszej połowie marca sytuacja ta diametralnie się zmieniła. Sztab Generalny został włączony w skład Naczelnego Dowództwa WP, stając się tym samym ośrodkiem dyspozycyjnym oraz podstawową instytucją planistyczno-operacyjną Naczelnego Wodza – Józefa Piłsudskiego. Jemu też bezpośrednio podlegał. Ponadto Sztab Generalny przekazał część swoich kompetencji przebudowanemu wówczas wewnętrznie MSWojsk. Powyższe decyzje miały odciążyć Sztab od zadań czysto administracyjnych na rzecz celów operacyjnych, których z upływem miesięcy zdecydowanie przybywało: wojna w Ukraińcami, konflikt z Sowietami, niebezpieczeństwo agresji niemieckiej…

Podczas przebudowy Sztabu Generalnego z pierwszych dni marca zmniejszono ilość Oddziałów do sześciu: I Operacyjny (m.in. rozkazodawstwo, analiza działań operacyjnych własnych i przeciwnika), II Służby Łączności (łączność wojskowa), III Kolejowy (sprawy wojskowych transportów kolejowych), IV Główne Kwatermistrzostwo (zajmował się m.in. kwaterunkiem, pocztą, sprawami medycznymi, duszpasterskimi, zaopatrzeniowymi, intendentury), V Prezydialny (sprawy kadrowe – m.in. ewidencja generałów), VI Informacyjny (wywiad i kontrwywiad wojskowy). Ponadto oprócz szefa Sztabu Generalnego wprowadzono funkcję dwóch jego zastępców. Pierwszy odpowiadał za prace oddziałów – I, V, VI, drugi nadzorował oddziały – II, III, IV.

Sztabowe rozbudowy

W kwietniu 1919 po raz pierwszy został wyłoniony tzw. Sztab Naczelnego Wodza, zwany również Sztabem Ścisłym Naczelnego Dowództwa lub Główną Kwaterą Naczelnego Wodza. Była to grupa ludzi wskazywanych przez Sztab Generalny, którzy towarzyszyli Józefowi Piłsudskiemu, gdy ten wyruszał na front i obejmował osobiste kierownictwo nad działaniami wojennymi na danym obszarze. Taka sytuacja miała miejsce czterokrotnie: wiosną 1919 r. podczas operacji wileńskiej, wiosną 1920 r. podczas wyprawy kijowskiej, oraz w okresie bitew warszawskiej i niemeńskiej w drugiej połowie 1920 r.

Generał Stanisław Haller (domena publiczna).

Kolejna głęboka reforma Sztabu Generalnego nastąpiła 11 maja 1919 r. Wówczas to utrzymano Sztab Generalny w składzie Naczelnego Dowództwa, jednak zmieniono liczbę oddziałów na: I Organizacyjny, II Informacyjny, III Operacyjny, III A Łączności, Oddział III B Lotnictwa, IV – Kwatermistrzostwa, Oddział IV A Kolejowy, Oddział V Prezydialny.

Przedostatnia reorganizacja Sztabu Generalnego na stopie wojennej miała miejsce przeszło pół roku później – 11 grudnia 1919 r. Wówczas postanowiono, iż Oddział III A zostanie przekształcony na Szefostwo Służby Łączności, natomiast Oddział III B na Szefostwo Lotnictwa. Ponadto z Oddziału IV utworzono Oddział Etapów, wyodrębniając z niego: intendenturę, służbę lekarską, weterynarię, duszpasterstwo, sądownictwo i Centralny Zarząd Przemysłu Państwowego. Z nich utworzono osobne szefostwa lub referaty. Dodatkowo, Oddział IV został przemianowany na Szefostwo Kolejnictwa Drogowego. Reszta oddziałów pozostała bez zmian tak w swym nazewnictwie jak i w zakresie swoich obowiązków i kompetencji.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

W czerwcu 1920 r. nastąpiło ostatnie ale niewielkie zarazem przekształcenie w strukturach Sztabu Generalnego – powołano Szefostwo Żandarmerii Polowej i Główny Zarząd Budownictwa Polowego. Oprócz powyższych sekcja zdobyczy wojennych została przeniesiona do MSWojsk. Rozbudowano również Szefostwo Intendentury Wojennej.

Resume

W okresie od marca 1919 r. do pierwszych miesięcy 1921 r. Sztab Generalny, włączony w skład Naczelnego Dowództwa, utracił swoje początkowe, bardzo prestiżowe funkcje. Ograniczono zatem jego kompetencje dowódcze oraz kierownicze, a nawet i planistyczne.

Po zakończeniu działań wojennych i podpisaniu zwieszenia broni, które nastąpiło 12 października 1920 r., minister SWojsk. gen. dyw. Kazimierz Sosnkowski rozkazał:

przechodzi Sztab Generalny odnośnie zarządzeń demobilizacyjnych oraz materiałów gospodarczych z dniem 1 listopada br. pod rozkazy MSWojsk. W sprawach operacyjnych Sztab Gen. WP nadal bezpośrednio zależy od Naczelnego Wodza.

Decyzje te były jednak tylko tymczasowe.

Czytaj drugą część artykułu

Bibliografia:

• Źródła drukowane:
• Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1928, nr 36.
• Dziennik Rozporządzeń Komisji Wojskowej Rady Regencyjnej, 1918, nr 2.
• Opracowania:
• Feret Stanisław, Planistyczno-organizacyjna rola Sztabu Głównego WP do 1939 r., Wiedza Obronna 1988, nr 1, s. 9–14, nr 2, s. 11–18.
• Kowalski Piotr, Generał brygady Włodzimierz Ostoja-Zagórski (1882–1927). Biografia, Toruń 2007.
• Kozłowski Eugeniusz, Wojsko polskie 1936–1939: próby modernizacji i rozbudowy, Warszawa 1974.
• Odrodzenie Wojska Polskiego 1918–1921 w materiałach Centralnego Archiwum Wojskowego, przyg. zespół pod kier. Andrzeja Wesołowskiego, Warszawa 2008.
• Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, T. I, Kampania wrześniowa 1939, cz. 1, Polityczne i wojskowe położenie Polski przed wojną, Londyn 1951.
• Stawecki Piotr, Polityka wojskowa Polski 1921 – 1926, Warszawa 1981.
• Stawecki Piotr, Polski Sztab Generalny wobec problemu rozbrojenia w latach 1920–1934, Myśl Wojskowa, 1970, nr 9, s. 77–81.
• Stawecki Piotr, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1919–1939, Warszawa 1994.
• Stawecki Piotr, Szefowie Sztabu Generalnego (Głównego) II Rzeczypospolitej, Przegląd Historyczno-Wojskowy 2004, nr 4, s. 67–92.
• Stawecki Piotr, Wskrzeszenie Wojska Polskiego na przełomie lat 1918 i 1919, Studia i Materiały do historii wojskowości 1987, T. XXIX, s. 205–233.
• Stawecki Piotr, Z dziejów wojskowości Drugiej Rzeczypospolitej, Pułtusk 2001.
• Suleja Włodzimierz, Józef Piłsudski, Wrocław – Warszawa – Kraków 2005.
• Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego 1918–2003, red. nauk. Tadeusz Panecki, Franciszek Puchała, Jan Szostek, Warszawa 2003.
• Utnik Marian, Sztab polskiego Naczelnego Wodza w II wojnie światowej. Szkic historyczny, cz. 1, Wojskowy Przegląd Historyczny 1971, nr 2, s. 218–248.
• Wojtaszek Andrzej, Generał broni Stanisław Szeptycki (1867-1950), Szczecin 2000.
• Woszczyński Bolesław, Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921, Warszawa 1972.
• Zarys dziejów wojskowości polskiej (1864–1939), red. nauk. Piotr Stawecki, Warszawa 1990.

Zobacz też:

• Armia Konna na froncie polsko-bolszewickim
• Marek Deszczyński: Ewentualność wybuchu kolejnej wojny z Rosją Sowiecką należało brać wówczas stale pod uwagę
• Sojusz polsko-rumuński. Sukces czy zmarnowana szansa?
• Wiktoria warszawska czy „cud nad Wisłą”? O roli Józefa Piłsudskiego w bitwie warszawskiej 1920 roku
• Zatrzymać najeźdźcę. Fortyfikacje graniczne Polski międzywojennej

Redakcja: Michał Przeperski

Polecamy e-book Pawła Rzewuskiego „Wielcy zapomniani dwudziestolecia cz.2”: