Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego w latach 1918 – 1939 cz. 2

Czytaj pierwszą część artykułu

Definitywne przerwanie działań wojennych spowodowało, iż należało przeorganizować całą armię na stopę pokojową. Sprawa ta dotyczyła również najwyższych władz wojskowych kraju. 7 stycznia 1921 r. ukazał się Dekret Naczelnego Wodza o ich organizacji. Zgodnie z jego treścią powołano do życia Pełną i Ścisłą Radę Wojenną oraz MSWojsk., w skład którego wszedł Sztab Generalny. Ponadto szef Sztabu Generalnego był członkiem Pełnej Rady Wojennej, która była ciałem doradczym w opiniowaniu m.in. ustaw wojskowych, a także Ścisłej Rady Wojennej. Ten ostatni organ m.in. opracowywał plany operacyjne czy też plany systemu organizacji WP. Sztab Generalny był ponadto zobowiązany dostarczyć wszelkich niezbędnych informacji i materiałów Ścisłej Radzie. Dekret z 7 stycznia miał całą masę wad i niedociągnięć, które dotyczyły również Sztabu Generalnego. Szef tej instytucji podlegał jednocześnie przewodniczącemu Ścisłej Rady Wojennej i ministrowi SWojsk, ponadto kompetencje Sztabu krzyżowały się z niektórymi kompetencjami Rady.

Centrum wojskowej władzy

Władysław Sikorski (1881-1943)

1 kwietnia 1921 r. nowym szefem Sztabu Generalnego został kolejny nieprzeciętny, wówczas niespełna czterdziestoletni oficer – gen. dyw. Władysław Sikorski. Dwa dni później Józef Piłsudski rozwiązał Naczelne Dowództwo WP. Wobec powyższej decyzji marszałka zorganizowano na nowo MSWojsk. Wedle statutu ministerstwa uchwalonego 4 sierpnia 1921, resort ten składał się z dziesięciu departamentów, Szefostwa Administracji, Wojskowej Kontroli Generalnej, gabinetu ministra i Sztabu Generalnego. W myśl dyrektyw MSWojsk., w okresie pokoju Sztab Generalny odpowiadał za przygotowanie WP do wojny, uzbrojenie, wyszkolenie, a także ze sprawy personalne i mobilizacyjne. Dodatkowo oficerowie pracujący w Sztabie Generalnym odpowiadali m.in. demobilizację armię oraz za jej dyslokację na obszarze państwa. Struktura WP, która została ukształtowana wówczas również przez Sztab Generalny, przetrwała prawie bez zmian do wybuchu II wojny światowej.

Sztab Generalny składał się wówczas z 5 oddziałów: I Organizacyjnego, II Informacyjnego, III Operacyjnego, IV Zaopatrywania i Komunikacji i V Personalnego. Ponadto szef Sztabu Generalnego był dowódcą WP podczas pokoju - jemu podlegali komendanci wszystkich szkół wojskowych w kraju, m.in. Wyższej Szkoły Wojennej, a także szefowie Biura Historycznego, Wojskowego Instytutu Geograficznego i Szkoły Sztabu Generalnego. Sztab Generalny miał również wpływ na kierunki i cele polskiej polityki zagranicznej. Doskonałym przykładem takiej działalności była sprawa przygotowanego, m.in. przez gen. Sikorskiego, dokumentu Polityka zagraniczna z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa, którego główną tezą było założenie o dwóch wrogach II RP – Niemczech i Rosji. Reasumując, w pierwszych latach istnienia II RP, Sztab Generalny był najważniejszym organem dowódczym WP.

Pod koniec 1922 r. nastąpiła kolejna zmiana na stanowisku jego szefa. 17 grudnia gen. Sikorskiego zastąpił marszałek Józef Piłsudski, który wytrwał na tym stanowisku prawie pół roku. Wobec konfliktu Piłsudskiego z kolejnymi rządami II RP marszałek złożył dymisję z zajmowanej funkcji 9 czerwca 1923 r. Na jego miejsce prezydent Stanisław Wojciechowski powołał ponownie gen. Stanisława Hallera, którego ideą nadrzędną było przede wszystkim przygotowanie, na wypadek wojny, 60 dywizji piechoty.

Po dymisji Piłsudskiego i jego wycofaniu się z aktywnego życia politycznego i wojskowego przygotowano kilka projektów ustaw regulujących organizację i zadania naczelnych władz wojskowych w kraju. Żaden z nich nie wszedł jednak w życie z powodu braku akceptacji ze strony decydentów. W okresie tym, pomimo powyższych problemów, Sztab Generalny pracował normalnie. Próbowano, choć szło to z niemałymi oporami, konstruować polską doktrynę wojenną, a także pracowano nad planami operacyjnymi, mobilizacyjnymi i rozwojem sił zbrojnych. Sztab Generalny opracowywał również wytyczne dotyczące wyszkolenia wszystkich rodzajów broni oraz m.in. kreślił plany manewrów wielkich jednostek. Ponadto Haller postulował rozwój przemysłu zbrojeniowego, jakże potrzebnego w ówczesnych bardzo nerwowych czasach.

16 grudnia 1925 r. miała miejsce kolejna zmiana na stanowisku szefa Sztabu: pełniącym jego obowiązki został gen. bryg. Edmund Kessler. Funkcja ta piastowana była przez niego do maja 1926 r., kiedy to w trakcie walk w Warszawie zastąpił go ponownie gen. Stanisław Haller. Po zamachu majowym Haller przeszedł w stan spoczynku, a nowym tymczasowym szefem Sztabu Generalnego został gen. bryg. Stanisław Burhardt-Bukacki, zasłużony strzelec i legionista. Jego miejsce zajął 28 czerwca 1926 r. kolejny legun i zaufany człowiek marsz. Piłsudskiego gen. bryg. Tadeusz Piskor.

Na bocznym torze

Generał Tadeusz Piskor.

Po ponownym przejęciu rządów przez Piłsudskiego najwyższe władze wojskowe w Polsce uległy sporej reformie. Ustanowiono funkcję Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (GISZ), który, w okresie wojny, miał zostać Naczelnym Wodzem. Ponadto zmieniła się, a w zasadzie zdecydowanie zmniejszyła, rola Sztabu Generalnego, który utracił wiele ze swoich dotychczasowych funkcji na rzecz MSWojsk. Szef Sztabu nie podlegał już ministrowi SWojsk., lecz GISZ, będąc jednocześnie jego zastępcą ds. obronności kraju. Piłsudskiemu chodziło oto, aby na wypadek konfliktu zbrojnego Sztab Generalny przekształcił się natychmiast w Sztab Naczelnego Wodza i nie zajmował się sprawami mobilizacyjnymi ani administracyjnymi. Tym samym instytucja kierowana przez Piskora miała spełniać rolę swoistego biura studiów GISZ. Jednocześnie oprócz funkcji kierowniczych w armii, Sztab Generalny utracił w kolejnych latach wpływ na politykę zagraniczną kraju oraz przemysł i gospodarkę, a także nadzór nad szkolnictwem wojskowym, rozkazodawstwem i sprawami personalnymi.

Od 28 października 1926 r. instytucja, której szefem był Tadeusz Piskor składała się z następujących oddziałów: I Organizacyjno-Mobilizacyjnego, II Wywiadowczego, III Operacyjnego i IV Kwatermistrzowskiego. Po przeszło dwóch latach, dokładnie 28 grudnia 1928 r., Sztab Generalny został, w nawiązaniu do czasów napoleońskich i Królestwa Polskiego, przemianowany na Sztab Główny WP. Oprócz nazwy dokonały się pewne zmiany w strukturach poszczególnych oddziałów - niektóre wydziały i stanowiska zostały zlikwidowane a niektóre połączone. Ponadto utworzono funkcje dwóch zastępców szefa Sztabu Głównego. Pierwszy pomagał gen. Piskorowi w kierowaniu instytucją, drugi, choć stanowisko to przetrwało tylko 4 miesiące, odpowiadał za współpracę Sztabu z cywilnymi ministrami rządu II RP w sprawach obronności kraju. Ogólny zakres prac Sztabu Głównego oraz jego zadania nie zostały przez pewien czas zmienione, jednak od tamtej pory rozpoczęła się stała redukcja składu osobowego. 3 listopada 1931 r. na etacie w Sztabie Głównym było 88 oficerów, zamiast wymaganych pierwotnie 138. Był to wymowny znak, iż Sztab cały czas tracił na znaczeniu oddając innym instytucjom wiele ze swoich kompetencji. Okres taki trwał aż do śmierci Józefa Piłsudskiego.

3 grudnia 1931 r. swoją służbę w Sztabie Głównym zakończył gen. Piskor, a jego miejsce zajął były żołnierz armii austriacko-węgierskiej oraz peowiak płk. Janusz Gąsiorowski. W następnych latach Sztabowi Głównemu odbierano kolejne funkcje: jego szef przestał być przełożonym komendanta Wyższej Szkoły Wojennej oraz Wyższej Szkoły Intendentury, dodatkowo podległość wobec Sztabu Głównego straciły m.in. Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy, Kierownictwo Fortyfikacji i Centralna Biblioteka Wojskowa.

Nowy Marszałek, nowe realia

Generał Wacław Stachiewicz.

12 maja 1935 r. zmarł marsz. Józef Piłsudski – człowiek, który miał największy wpływ na polskie siły zbrojne w okresie II RP. Po śmierci marszałka Głównym Inspektorem został jego wieloletni współpracownik i wybitny oficer gen. dyw. (a później marszałek) Edward Rydz-Śmigły. W czerwcu 1935 r. zmienił się natomiast szef Sztabu Głównego – 5 czerwca nowym szefem tej instytucji został gen. bryg. Wacław Stachiewicz, kolejny legionista i żołnierz Polskiej Organizacji Wojskowej. Stachiewicz okazał się ostatnim szefem Sztabu Głównego w okresie międzywojennym i pierwszym podczas II wojny światowej.

Obaj oficerowie doskonale zdawali sobie sprawę z potrzeby modernizacji WP i podjęli się dokonać tego niełatwego zadania, sprowokowanego przede wszystkim wzrastająca potęga III Rzeszy. Wobec powyższych zdecydowano się powołać Komitet Obrony Rzeczypospolitej, który był jednym z trzech, obok GISZ i MSWojsk., naczelnych organów władzy wojskowej. Jego nadrzędnym zadaniem było konstruowanie specjalnych rozwiązań dotyczących przygotowania kraju do wojny, wykraczających poza uprawnienia innych instytucji. Miałyby być one następnie wykonywane przez poszczególne resorty rządowe. W skład komitetu weszli, obok m.in. Prezydenta RP i GISZ, także szef i wiceszef Sztabu Głównego, aczkolwiek gen. Stachiewicz nie posiadał w nim prawa głosu.

Nowy szef Sztabu Głównego starał się przywrócić podległej sobie instytucji utracone podczas rządów Józefa Piłsudskiego. Zdając sobie sprawę z ogromnych braków materiałowo-organizacyjnych WP, podjął się naprawy zastanej przezeń sytuacji, stając się najbliższym współpracownikiem marsz. Edwarda Rydza-Śmigłego, któremu cały czas bezpośrednio podlegał.

W tamtym okresie faktyczna ranga Sztabu Głównego zaczęła rzeczywiście wzrastać. Na jej barkach spoczywała bowiem głęboka reforma polskich sił zbrojnych – modernizacja, rozbudowa i przygotowanie ich do wojny. Już w 1936 r. rozpoczęły się w Sztabie Głównym prace nad unowocześnieniem WP, będące pochodną ogromnego planu rozkręcenia polskiej gospodarki po kryzysie lat 30. Programem tym ze strony cywilnej kierował wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski. Pracowano bardzo intensywnie nad rozwojem każdego rodzaju broni, wydając ogromne sumy pieniędzy, które i tak w zderzeniu z rzeczywistością były zbyt małe. Nie wszystko jednak dało się naprawić, co obrazuje faktyczną skalę zaniedbań. Szacuje się, że na ten cel przeznaczono połowę ówczesnego budżetu II RP oraz kilka zagranicznych pożyczek.

Ponadto Sztab Generalny był odpowiedzialny za operacyjne przygotowanie kraju do obrony. Po 1935 r. skonstruowano dwa duże plany: „Wschód” i „Zachód”. Pierwszy dotyczył agresji ZSRR na Polskę i powstawał w latach 1936–1938, drugi zaś zakładał konflikt zbrojny z III Rzeszą. Pracowano nad nim faktycznie od lutego 1939 r., choć pierwsze wytyczne do jego konstrukcji gen. Stachiewicz przekazał Oddziałowi III Sztabu Głównemu jeszcze latem 1938 r., po dokonaniu tzw. anschlussu Austrii przez hitlerowskie Niemcy.

Defilada przed Pałacem Saskim - siedzibą Sztabu Głównego z okazji Święta 3 Maja, 1933 r. (fot. Archiwum Ilustracji Koncernu Ilustrowanego Kuriera Codziennego, ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-P-2871-11).

Aby powyższe zadania mogły być wykonane rozpoczęto zwiększanie ilości etatów w Sztabie Głównym. Jak wskazano wcześniej ilość oficerów pracujących w tej instytucji diametralnie spadała po 1926 r., jednak celów i zadań postawionych przed nią przez nowego GISZ nie można było wykonać garstką żołnierzy. W roku 1939 r. Sztab Główny składał się z czterech oddziałów: I Organizacyjno-Mobilizacyjnego, II Wywiadowczego, III Operacyjnego, IV Kwatermistrzowskiego. Ponadto w skład Sztabu Głównego weszły również szefostwa: Komunikacji Wojskowych, Łączności i Sztabu Lotniczego oraz Inspektorat Saperów.

Nadrzędnym zadaniem Sztabu Głównego było wówczas przygotowanie szeroko rozumianych planów operacyjnych, a w drugiej połowie roku kierowanie mobilizacją oraz przestawienie armii na tryb wojenny. Sam Sztab Główny musiał przekształcić się natomiast w tzw. Sztab Naczelnego Wodza, co też stało się faktem w kilka godzin po wybuchu wojny. Wtedy to Sztab Główny przeniósł się ze swojej siedziby na placu Saskim na ul. Rakowiecką, gdzie przeorganizował swojej swoje struktury i rozpoczął pracę na stopie wojennej.

Historia Sztabu Generalnego (Głównego) w okresie II RP jest bardzo złożona. Sztab ten był od początku swojego istnienia bardzo ważnym ogniwem kierowniczym WP, jednak przez 21 lat funkcjonowania przechodził różne fazy – od najważniejszej instytucji w polskiej armii do okresu, gdy jego rola została dość znacznie ograniczona. Mimo to nie sposób sobie wyobrazić WP bez tej sprawnie działającej maszyny, które niezależnie od koniunktury była bardzo potrzebna dla prawidłowego dowodzenia polskimi siłami zbrojnymi.

Bibliografia:

• Źródła drukowane:
• Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1928, nr 36.
• Dziennik Rozporządzeń Komisji Wojskowej Rady Regencyjnej, 1918, nr 2.
• Opracowania:
• Feret Stanisław, Planistyczno-organizacyjna rola Sztabu Głównego WP do 1939 r., Wiedza Obronna 1988, nr 1, s. 9–14, nr 2, s. 11–18.
• Kowalski Piotr, Generał brygady Włodzimierz Ostoja-Zagórski (1882–1927). Biografia, Toruń 2007.
• Kozłowski Eugeniusz, Wojsko polskie 1936–1939: próby modernizacji i rozbudowy, Warszawa 1974.
• Odrodzenie Wojska Polskiego 1918–1921 w materiałach Centralnego Archiwum Wojskowego, przyg. zespół pod kier. Andrzeja Wesołowskiego, Warszawa 2008.
• Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, T. I, Kampania wrześniowa 1939, cz. 1, Polityczne i wojskowe położenie Polski przed wojną, Londyn 1951.
• Stawecki Piotr, Polityka wojskowa Polski 1921 – 1926, Warszawa 1981.
• Stawecki Piotr, Polski Sztab Generalny wobec problemu rozbrojenia w latach 1920–1934, Myśl Wojskowa, 1970, nr 9, s. 77–81.
• Stawecki Piotr, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1919–1939, Warszawa 1994.
• Stawecki Piotr, Szefowie Sztabu Generalnego (Głównego) II Rzeczypospolitej, Przegląd Historyczno-Wojskowy 2004, nr 4, s. 67–92.
• Stawecki Piotr, Wskrzeszenie Wojska Polskiego na przełomie lat 1918 i 1919, Studia i Materiały do historii wojskowości 1987, T. XXIX, s. 205–233.
• Stawecki Piotr, Z dziejów wojskowości Drugiej Rzeczypospolitej, Pułtusk 2001.
• Suleja Włodzimierz, Józef Piłsudski, Wrocław – Warszawa – Kraków 2005.
• Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego 1918–2003, red. nauk. Tadeusz Panecki, Franciszek Puchała, Jan Szostek, Warszawa 2003.
• Utnik Marian, Sztab polskiego Naczelnego Wodza w II wojnie światowej. Szkic historyczny, cz. 1, Wojskowy Przegląd Historyczny 1971, nr 2, s. 218–248.
• Wojtaszek Andrzej, Generał broni Stanisław Szeptycki (1867-1950), Szczecin 2000.
• Woszczyński Bolesław, Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921, Warszawa 1972.
• _Zarys dziejów wojskowości polskiej (1864–1939), red. nauk. Piotr Stawecki, Warszawa 1990.

Zobacz też:

• Armia Konna na froncie polsko-bolszewickim
• „Chcesz spokoju – nie żeń się!” – czyli kawalerów opinia o małżeństwie w korpusie oficerskim Wojska Polskiego w 1926 roku
• Marek Deszczyński: Ewentualność wybuchu kolejnej wojny z Rosją Sowiecką należało brać wówczas stale pod uwagę
• Niemcy pokonane? Polska koncepcja wojny prewencyjnej
• Sojusz polsko-rumuński. Sukces czy zmarnowana szansa?
• Wiktoria warszawska czy „cud nad Wisłą”? O roli Józefa Piłsudskiego w bitwie warszawskiej 1920 roku
• Zatrzymać najeźdźcę. Fortyfikacje graniczne Polski międzywojennej

Redakcja: Tomasz Leszkowicz